Η άποψη του Κικέρωνος για τον ιδανικό πολίτη και τον ιδανικό πολιτικό
Κικέρων. Εις εκ των σπουδαιότερων, εάν όχι ο σπουδαιότατος διανοητής που ανέδειξε ο Ρωμαϊκός πολιτισμός. Ο Κικέρων υπήρξε ένας έγκριτος νομικός, αλλά και ένας έντιμος πολιτικός, ο οποίος μέσω των επιστημονικών του πραγματειών, αλλά και μέσω του πολυτάραχου βίου του, αποτέλεσε, αποτελεί και θα αποτελεί, το ιδανικό πρότυπο του πατροπαράδοτου και δυτικοευρωπαϊκού τρόπου σκέψεως.
Ρίχνοντας όμως μία ματιά στην αξιομνημόνευτη συγγραφική παρακαταθήκη που μας άφησε, μπορούμε πιστεύω να κατανοήσουμε την αντίληψη του Κικέρωνος για την ορθή λειτουργία μίας συντεταγμένης πολιτείας. Μίας συντεταγμένης και μονοιασμένης πολιτείας, η οποία θα αποτελείται από σκεπτόμενους πολίτες, αλλά και από σοφούς και χαρισματικούς ηγέτες. Μία πολιτεία η οποία θα «αγγίξει» την τελειότητα και στην οποία κάθε πολίτης, μεγαλόσωμος ή μικρόσωμος, πλούσιος ή φτωχός, ευπατρίδης ή ταπεινής καταγωγής, θα μπορεί να αισθάνεται υπερήφανος και χρήσιμος.
Ας ξεκινήσουμε όμως από το εύκολο σκέλος, του δισκελούς θέματος, το οποίο πραγματεύεται το άρθρο αυτό. Ποιος είναι λοιπόν κατά τον Κικέρωνα, ο ιδανικός ηγέτης μίας συντεταγμένης πολιτείας, στην οποία η δικαιοσύνη ( μέσω των νόμων) και η μόρφωση ευημερούν και ανθίζουν; Στο σημείο αυτό, πρέπει να τονίσουμε, ότι ο Κικέρων, εάν και υπήρξε γόνος μίας ευκατάστατης μεν όχι σημαίνουσας οικογένειας δε, κατόρθωσε να ανέλθει στα ύπατα αξιώματα της Ρωμαϊκής πολιτείας. Ξεκίνησε ως ταμίας στη Σικελία και διαπρέποντας στο αξίωμα αυτό, σύντομα κατόρθωσε να ανέλθει ακόμα ψηλότερα. Έγινε αγορανόμος, Πραίτωρ και το 63 π.Χ. κατόρθωσε να εκλεγεί ύπατος της Ρώμης. Κατά την ενιαύσια θητεία του λοιπόν, διακρίθηκε για τον σεβασμό που επέδειξε στους νόμους της πολιτείας, στο πατροπαράδοτο πολιτειακό όργανο της Συγκλήτου, ενώ ανακηρύχτηκε ως «πατέρας της πατρίδας», όταν απέτρεψε μία κίνηση ανατροπής του πολιτεύματος, της οποίας ηγούνταν ο σφοδρός πολέμιος της Συγκλήτου, Κατιλίνας.
Ο Κικέρων κατέλαβε υπεράνθρωπες προσπάθειες λοιπόν, για να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ του απλού λαού και της κραταιής Συγκλήτου. Επεδίωξε μία έντιμη κοινωνική ειρήνη και γαλήνη, όμως ο σπουδαίος αυτός διανοητής, είχε την ατυχία να βρεθεί αντιμέτωπος με τρεις σπουδαίους στρατηγούς και ηγέτες, οι οποίοι φιλοδοξούσαν να αλλάξουν την Ρώμη. Ομιλώ ασφαλώς για τους Ιούλιο Καίσαρα, Γνάιο Πομπήιο και Μάρκο Κράσσο. Κάπως έτσι λοιπόν, ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων βρέθηκε για ένα χρόνο εξόριστος στην Ελλάδα, ενώ όταν επέστρεψε στην μητέρα Ρώμη, υπήρξε ο πλέον σφοδρός πολέμιος του δικτατορικού καθεστώτος που προσπαθούσε να επιβάλλει ο Καίσαρας, αλλά και ο πολιτικός του συνεχιστής Αντώνιος, κατά του οποίου εξέδωσε τους περίφημους Φιλιππικούς του λόγους ( κατά το πρότυπο των λόγων του Δημοσθένους κατά του Φιλίππου Β), τους οποίους και πλήρωσε με τη ζωή του ( αποκεφαλισμός Κικέρωνος από οπαδούς Αντωνίου το 43 π.Χ.)
Ο πολιτικός βίος του Κικέρωνος λοιπόν, φανερώνει έναν άνθρωπο έντιμο, νομιμόφρων και σώφρων. Φανερώνει έναν άνθρωπο, ο οποίος δεν άγεται από το σαράκι της ματαιοδοξίας και ο οποίος δεν αισθάνεται ότι πρέπει οι πολίτες να υπηρετούν αυτόν, μα ότι αυτός οφείλει να υπηρετεί τους πολίτες. Φανερώνει έναν άνθρωπο ο οποίος φαίνεται να βρίσκει την Αριστοτελική μεσότητα, μεταξύ της συντήρησης ( διατήρηση των θετικών κατακτήσεων και παραδόσεων του παρελθόντος) και της γόνιμης προόδου (νομοθετική και πολιτειακή προστασία για όλους τους πολίτες, καθώς και έμφαση στην σπουδαιότητα της μόρφωσης). Διότι ο Κικέρων διέπρεψε μέσω των πράξεων του, αλλά διέπρεψε κυρίως μέσω των λόγων του. Μέσω των λόγων του, οι οποίοι αποτελούν κληροδοτήματα βαθύτατης πνευματικής και αξιακής «βαρύτητας». Ας δούμε λοιπόν, πως ο Κικέρων κρίνει τον Μεγάλο Πομπήιο, στον λόγο του « υπέρ νόμου Μανίλιου». Με το λόγο αυτό, ο Κικέρων, ως Πραίτωρ της Ρώμης, πριμοδοτεί την πρόταση του τριβούνου Μανίλιου, ο οποίος ζητά να δοθούν αυτοκρατορικά προνόμια στον Πομπήιο, έτσι ώστε να φέρει τη νίκη απέναντι στον πανίσχυρο βασιλέα του Πόντου, Μιθριδάτη Στ'.
Ο Κικέρων πλέκει το εγκώμιο του Μεγάλου Πομπήιου, διατρανώνοντας τον αδαμάντινο και ακέραιο χαρακτήρα του. Αποδίδει δε, τα μέχρι εκείνη τη στιγμή απίστευτα κατορθώματα του, ακριβώς στην μετριοπαθή του φύση, η οποία του επέτρεπε να δρα με τρόπο καίριο και συνετό. Επαινεί ο Κικέρων τον Ρωμαίο στρατηγό, ακριβώς επειδή αδιαφορεί για την λεηλασία των πόλεων που κατακτά και διότι αδιαφορεί για κάθε είδους ανάρμοστη απόλαυση. Επίσης, ο Πομπήιος παρά τις μακροχρόνιες εκστρατείες του, στιγμή δεν αναζητά την ανάπαυση και διαρκώς θέτει τον εαυτό του στη διάθεση της πολιτείας. Συνεχίζει μάλιστα, σημειώνοντας το ρητορικό χάρισμα του μεγάλου στρατηγού, αλλά και την ηθική του ακεραιότητα, την οποία σύσσωμοι οι αντίπαλοι της Ρώμης παραδέχονται. Ενισχύει μάλιστα τα προαναφερθέντα επιχειρήματα του, παραθέτοντας το γεγονός ότι ο Πομπήιος, σε αντίθεση με τους προκατόχους του, σεβάστηκε απόλυτα την μνημειακή και πολιτιστική κληρονομιά των Ελλήνων.
Πλέον, αντιλαμβανόμαστε θαρρώ σε ικανοποιητικό βαθμό, τον τρόπο με τον οποίον ο Κικέρων προσέγγιζε σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, το πρότυπο της «ιδανικής ηγεσίας». Κατά τον Κικέρωνα, ο σωστός ηγέτης, οφείλει να υπηρετεί τους πατροπαράδοτους θεσμούς του έθνους του (Σύγκλητος, Θρησκεία, ηθικός βίος κ.α.) και παράλληλα, οφείλει να εξασφαλίζει ότι οι νόμοι θα αποτελούν το καταφύγιο των αδυνάμων και το αποτελεσματικότερο μέσο απόδοσης δικαιοσύνης, στα εσωτερικά ζητήματα της πολιτείας.
Όμως ποια η άποψη του Κικέρωνος, για τους ιδανικούς πολίτες, μίας ιδανικής πολιτείας; Ο «πατέρας» του Ρωμαϊκού έθνους, έβλεπε στα μάτια ενός ρήτορα θαρρώ, το πρότυπο του ιδανικού πολίτη. Έβλεπε στην προσωπικότητα ενός ρήτορα, τον πεπαιδευμένο και σώφρονα Ρωμαίο, ο οποίος θα μπορούσε να συμμετάσχει ενεργά στη λήψη των αποφάσεων και ο οποίος θα συνέδραμε τα μέγιστα, στην τελειοποίηση του υφιστάμενου πολιτειακού καθεστώτος. Ο Κικέρων θεωρούσε, πως ο οποιοσδήποτε άνθρωπος, θα έπρεπε να λαμβάνει μία σφαιρική γνώση όλων των χρήσιμων επιστημών και τεχνών, έτσι ώστε να είναι ικανός να αναλάβει ακόμα περισσότερες ευθύνες. Μάλιστα, στο εφηβικό του έργο « Περί Ευρέσεως», ο Κικέρων προειδοποιεί όσους επιθυμούν να ασχοληθούν ενεργά με τα κοινά και να λαμβάνουν καθοριστικές αποφάσεις, για τις ζωές των συμπολιτών τους: « Η Σοφία χωρίς την ευγλωττία, συμβάλλει ελάχιστα στο καλό των πολιτειών, αλλά η ευγλωττία χωρίς τη σοφία, είναι στις περισσότερες περιπτώσεις εξαιρετικά επιζήμια και ποτέ ωφέλιμη»!
Η ρήση αυτή λοιπόν, φανερώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, τον τρόπο με τον οποίον ο Κικέρων αντιλαμβανόταν την πολιτική, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο ως οντότητα. Κατά την προσωπική μου γνώμη λοιπόν, ο Κικέρων θεωρούσε ότι ένας πολιτικός ναι μεν πρέπει να έχει ρητορικό χάρισμα, αλλά παράλληλα πρέπει και να είναι σοφός. Και πως ένας άνθρωπος γίνεται σοφός; Ασφαλώς γνωρίζοντας τα πάντα για τη ζωή γύρω του και όντας πρόθυμος να διδαχτεί από τους εμπειρότερους. Ο Κικέρων φαίνεται λοιπόν να οραματιζόταν, μία ιδανική πολιτεία, στην οποία οι πατροπαράδοτοι θεσμοί θα είναι σεβαστοί από όλους, καθώς και μία πολιτεία, στην οποία δε θα διακρίνονται οι μεγαλόστομοι λαοπλάνοι, αλλά οι φρόνιμοι και ενάρετοι ηγέτες. Και ποιος θα αναδεικνύει τους ενάρετους αυτούς ηγέτες; Η Κραταιή Σύγκλητος ασφαλώς, αλλά και οι πεπαιδευμένοι πολίτες, οι οποίοι θα καλλιεργήσουν το πνεύμα τους και οι οποίοι θα είναι σε θέση να συμβάλλουν ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ και όχι ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ στα δημόσια πράγματα.
Εν ολίγοις, ο Κικέρων οραματίζεται μία πολιτεία πεπαιδευμένων πολιτών, οι οποίοι θα δέχονται τις διδαχές και τις νουθεσίες των γηραιοτέρων συμπολιτών τους και παράλληλα θα βρίσκονται σε θέση να ωφελήσουν το κοινωνικό σύνολο πρωτίστως και τους εαυτούς τους δευτερευόντως. Εάν λοιπόν πρέπει να δώσουμε μία συμβατική εικόνα των θέσεων του Κικέρωνος, θα μπορούσαμε να κρίνουμε τον σπουδαίο αυτό διανοητή, ως οπαδό μίας Αριστοκρατικής δημοκρατίας. Μίας δημοκρατίας η οποία θα στηρίζεται, στις ψήφους ενός πεπαιδευμένου και σώφρονος λαού, καθώς και μία αριστοκρατία η οποία θα απαρτίζεται ασφαλώς, από Ρωμαίους σπουδαίας καταγωγής και κύρους, αλλά κυρίως θα απαρτίζεται από ανθρώπους του πνεύματος, οι οποίοι θα συνεχίσουν το θετικό έργο των προκατόχων τους.
Υ.Γ. Οι σκέψεις αυτές του Κικέρωνος βέβαια, δεν ειπώθηκαν πρώτη φορά από τον ίδιο. Ο ίδιος αναγνώριζε την αμέριστη συμβολή του Ελληνικού πολιτισμού, στη διαμόρφωση του σημερινού δυτικού πολιτισμού, καθώς και της συντεταγμένης πολιτείας, η οποία ορίζεται από τους νόμους και όχι από το νόμο των ισχυρών.
Υ.Γ2. Κλείνουμε, με ένα απόσπασμα από την επιστολή που έγραψε ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων το έτος 60 π.Χ. στον αδερφό του Κόιντο, ο οποίος την εποχή εκείνη είναι διοικητής στη ρωμαϊκή επαρχία της Μ. Ασίας:
«Θα πρέπει να γνωρίζεις το ίδιο καλά ότι ο τόπος και ο κόσμος που διοικείς έχει μια πολύ ξεχωριστή ιστορία. Ο πολιτισμός, αν μπορώ να το πω έτσι, είναι ελληνική εφεύρεση· η παιδεία έχει ελληνικές ρίζες και από τις ρίζες αυτές τραφήκαμε κι εμείς σαν έθνος. Δεν θα διστάσω ποτέ να ομολογήσω ότι το λαμπρό οικοδόμημα της Ρώμης δεν θα μπορούσε να υψωθεί χωρίς τη συμβολή του ελληνικού πολιτισμού· και ότι όσα πετύχαμε εμείς οι Ρωμαίοι τα πετύχαμε υιοθετώντας την εκπαίδευση, την τέχνη και τις επιστήμες των Ελλήνων. Και η εκπολιτιστική αποστολή της Ρώμης είναι κι αυτή συνέχεια του ελληνικού φωτός. Γι᾽ αυτούς τους λόγους, είμαστε σήμερα ηθικά υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουμε τους Έλληνες με τον σεβασμό που αρμόζει στη μεγάλη τους ιστορία, και με την πολιτική μας συμπεριφορά να ξεπληρώσουμε κατά κάποιο τρόπο το χρέος μας απέναντί τους»!