Η δύναμη της εικόνας και η διπλωματική πολιτική των νομισμάτων και του φαίνεσθαι από τους Ελληνιστικούς χρόνους, έως και την εποχή μας
Η φωτογραφία με την οποία διάλεξα να στολίσω το σημερινό μου άρθρο, είναι πραγματικά ένα πολιτισμικό, πολιτιστικό, αλλά και διπλωματικό κόσμημα. Και για όσους πιθανόν δεν γνωρίζουν, προτού εισέλθω στο κυρίως ζητούμενο του σημερινό μου άρθρου, εξηγώ τι απεικονίζει το συγκεκριμένο νόμισμα. Πρόκειται για ένα νόμισμα επετειακό, το οποίο τυπώθηκε στη Βαβυλώνα το 327 π.Χ. σε ανάμνηση της ευκλεούς νίκης του μεγάλου Αλεξάνδρου, απέναντι στον βασιλέα της Ινδίας Πώρο, και τον πανίσχυρο στρατό του. Στον εμπροσθότυπο του συγκεκριμένου δεκάδραχμου λοιπόν, βλέπουμε τον Έφιππο Αλέξανδρο να ορμά με πρωτοφανές θάρρος στον βασιλέα Πώρο και τον υπασπιστή του, οι οποίοι βρίσκονται επάνω σε έναν πολεμικό ελέφαντα και ετοιμάζονται να αμυνθούν στην ολομέτωπη επίθεση του μεγάλου στρατηλάτη. Όμως ο οπισθότυπος του νομίσματος αυτού, έχει εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον. Ποιος ο λόγος; Στον οπισθότυπο αυτόν, βλέπουμε τον Αλέξανδρο με την πολεμική του ενδυμασία και την βασιλική του τιάρα να κραδαίνει στο αριστερό του χέρι το σκήπτρο της γήινης εξουσίας του και στο αριστερό του χέρι να κραδαίνει τον κεραυνό του ξένιου Διός. Η Αιγυπτιακή θεωρία λοιπόν περί της Φαραωνικής παντοκρατορίας είχε πλέον εμφυσήσει στο μυαλό του και όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια του βραχύχρονου βίου του, μετετράπη σε πυλώνας της διπλωματικής-διοικητικής του πολιτικής.
Βλέπουμε λοιπόν πως μέσα από δύο μόλις εικόνες, κατορθώσαμε να αντιληφθούμε τον κεντρικό άξονα της Αλεξανδρινής πολιτικής. Μία πολιτική η οποία βασίζονταν στην στρατιωτική επιβολή και στη συνέχεια στη συνετή διακυβέρνηση των κατακτημένων πληθυσμών. Μία πολιτική η οποία είχε πάντοτε στο επίκεντρο της ( όχι αδίκως εάν αναλογιστεί κανείς το μέγεθος των επιτυχιών του) τον ίδιο τον μεγάλο Αλέξανδρο, ο οποίος πλέον διεκδικούσε ως ένας νέος Ηρακλής, μία θέση στο Πάνθεον του Ελληνισμού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος υπήρξε μαθητής του ογκόλιθου της φιλοσοφίας, Αριστοτέλη. Και ως μαθητής αυτού του χαρισματικού διδασκάλου, ο Μέγας Αλέξανδρος έμαθε να βρίσκει την υποδειγματική μεσότητα μεταξύ ένοπλης ισχύος και διπλωματικής ετοιμότητας και μεγαλοψυχίας. Και εάν κάποιοι τον κατηγόρησαν ως υπερβολικά σκληρό και εκδικητικό (καταστροφή Θηβών π.χ.), ενώ κάποιοι άλλοι τον κατηγόρησαν ως υπερβολικά ενδοτικό στους κατακτημένους πληθυσμούς ( η δυσαρέσκεια των στρατηγών του για τον σεβασμό που έδειξε στους Πέρσες), ο Αριστοτέλης τους απαντά μέσω των ηθικών του νικομαχείων: « Η μεσότητα είναι επαινετή στο σύνολο των περιπτώσεων, η απόκλιση όμως άλλοτε προς την κατεύθυνση της υπερβολής και άλλοτε προς την κατεύθυνση της έλλειψης, είναι υποχρεωτική και αναπόφευκτη, αφού με αυτόν μόνο τον τρόπο έχουμε την ελπίδα να πετύχουμε κάποτε το μέσον και το σωστό»!
Ας αφήσουμε όμως τον υπέρτατο στρατηλάτη και τον χαρισματικό του διδάσκαλο και ας επιστρέψουμε στο κυρίως θέμα του σημερινού μας άρθρου, το οποίο είναι ένα και πολύ ξεκάθαρο: Η ΕΙΚΟΝΑ και οι ΑΠΕΡΑΝΤΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ! Διότι ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το δίκαιο που είχε ο Arthur Brisbane ( γνωστός Αμερικανός εκδότης), όταν στις αρχές του 20ου αιώνα είπε την εξής πασίγνωστη ρήση: « "Χρησιμοποιήστε μία εικόνα. Αξίζει όσο χίλιες λέξεις". Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός ότι μία εικόνα έχει τόση μεγάλη δύναμη, ώστε μπορεί να αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει ότι και το πιο εύγλωττο και ευφάνταστο περιγραφικό λεξικό, ωχριά, ενώπιον μίας δυναμικής και «σπινθηροβόλου» εικόνας. Και εάν το παράδειγμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Δημητρίου πολιορκητού, του Πύρρου της Ηπείρου και του Περσέως του Μακεδόνος ( στους οποίους θα αναφερθώ λίγο παρακάτω) δεν σας βοηθά να καταλάβετε τον πυρήνα του επιχειρήματος μου, ας θυμηθούμε μαζί την σπαρακτική εικόνα του αδικοχαμένου προσφυγόπουλου το οποίο ξεβράστηκε στις τουρκικές Ακτές κατά τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης του 2015. Όσα λόγια λοιπόν και να χρησιμοποιήσεις για να περιγράψεις τον οδυνηρό αυτό χαμό, πραγματικά περιττεύουν μπροστά σε μία εικόνα η οποία σε πλημμυρίζει από συναισθήματα θλίψης και οδυρμού.
Εάν όμως μία εικόνα μπορεί να δημιουργήσει τόσο έντονα συναισθήματα, φανταστείτε πόσο δυνατά συναισθήματα μπορεί να δημιουργήσει μία σειρά εικόνων, την οποία συμβατικά ονομάζουμε «οπτικοακουστικό» υλικό. Πιο συγκεκριμένα, οπτικοακουστικά μέσα όπως ο κινηματογράφος και η τηλεόραση, ιδιαίτερα στην εποχή που ζούμε, αποτελούν πανίσχυρα επικοινωνιακά μέσα, τα οποία αναμφιλέκτως διαμορφώνουν το κλίμα του κοινωνικοπολιτικού διαλόγου της εκάστοτε εποχής. Και στο σημείο αυτό, έρχομαι για ακόμα μια φορά, ως ένας μοναχικός και εμμονικός «καβαλάρης», να καυτηριάσω το γεγονός ότι η πολιτεία μας αδυνατεί να εκμεταλλευτεί το κρισιμότατο αυτό μέσο επικοινωνίας. Τι εννοώ; Όταν βλέπουμε την Τουρκία να παράγει σειρές εμπνεόμενες από την ιστορία της, οι οποίες φτάνουν μέχρι και το Netflix και από την άλλη πλευρά βλέπουμε ότι στην Ελλάδα εδώ και δεκαετίες δεν έχει κυκλοφορήσει η παραμικρή κινηματογραφική ταινία ή σειρά , η οποία να εμπνέεται από την πάμπλουτη και μακραίωνη ιστορία της πατρίδος, αμέσως αντιλαμβανόμαστε πόσο πολύ υστερούμε ως κράτος και ως έθνος στο κομμάτι της επικοινωνίας.
Και όπως θα προσέξατε θαρρώ, σκόπιμα επιλέγω να μην ομιλώ περί προπαγάνδας, αλλά περί επικοινωνίας. Διότι ασφαλώς και ο κινηματογράφος δεν αποτελεί βιβλίο ιστορίας και η ακριβής έως και μεροληπτική απεικόνιση της έγγραφης ιστορίας, εμποδίζει την αναγκαία τέρψη του ουδέτερου θεατή, η οποία θα συνδυαστεί από τις απαραίτητες καλλιτεχνικές πινελιές, Όμως όπως ακριβώς και ο Αριστοτέλης δίδαξε τον μεγάλο Αλέξανδρο, οφείλουμε να βρούμε τη χρυσή τομή μεταξύ της γραφικής προπαγάνδας και της επικίνδυνης λήθης και αποσιώπησης. Οφείλουμε να χρηματοδοτήσουμε εκτός από ξενόφερτα και εύπεπτα οπτικοακουστικά προϊόντα, προϊόντα τα οποία θα έχουν μία ξεκάθαρη Ελληνική πινελιά και τα οποία θα οδηγήσουν την καλλιτεχνική ζωή της χώρας μας σε άνθηση. Διότι οι τέχνες σε μία χώρα ανθίζουν και καρποφορούν, όχι όταν επιλέγουν να φυτοζωούν και να αναπαράγουν το ήδη έτοιμο υλικό, αλλά όταν με τόλμη και εφευρετικότητα τολμούν να πρωτοτυπήσουν και να πετύχουν.
Και αφού εξέφρασα και πάλι το δικό μου έντονο παράπονο, ας επιστρέψω και πάλι στην δύναμη της εικόνας, την οποία εκμεταλλεύτηκαν με περισσή μαεστρία οι διάφοροι βασιλείς των Ελληνιστικών χρόνων. Αφού λοιπόν είδαμε τον μεγάλο στρατηλάτη να ταυτίζει εαυτόν με τον Δία, ας δούμε τον Δημήτριο Πολιορκητή ( σπουδαίος Μακεδόνας στρατηγός. Γιος του επίσης μεγάλου και τρανού Αντιγόνου Γονατά), να ταυτίζει εαυτόν με τον κοσμοσείστη Ποσειδώνα. Πιο συγκεκριμένα, σε ένα τετράδραχμο το οποίο τυπώθηκε εις την Αμφίπολη, βλέπουμε στον εμπροσθότυπο του συγκεκριμένου νομίσματος την κεφαλή του Δημητρίου, την οποία κοσμούν, το περίφημο βασιλικό διάδημα, αλλά και κέρατα. Και προτού βιαστείτε να δώσετε κάποια κωμική εξήγηση με βάση τη σημασία που δίνουμε εμείς σήμερα στα κέρατα που κοσμούν την κεφαλή ενός ανθρώπου, σας προλαβαίνω και έρχομαι στην περιγραφή του οπισθότυπου του συγκεκριμένου νομίσματος, εις το οποίον απεικονίζεται ο κοσμοσείστης Ποσειδών ( προστάτης των αλόγων και των ταύρων) να πατά σε ένα βράχο και να κραδαίνει την τρίαινα του.
Με το νόμισμα αυτό αποδεικνύεται περίτρανα πλέον, ότι η επικοινωνιακή κληρονομιά που άφησε ο Μέγας Αλέξανδρος, κληροδοτήθηκε με επιτυχία στους διαδόχους του ( προτού τον Δημήτριο, ο Αντίγονος Γονατάς, ο Κάσσανδρος, ο Πτολεμαίος κ.α. είχαν τυπώσει νομίσματα με σαφέστατο προπαγανδιστικό περιεχόμενο). Στην πολιτική των δοράτων και των πρεσβευτών λοιπόν, προστίθεται πλέον με δυναμικό τρόπο, η πολιτική των νομισμάτων. Για να διατρανώσω όμως το επιχείρημα μου για την επικοινωνιακή δύναμη της εικόνας-νομίσματος, ας παραθέσω δύο ακόμα σημαντικά ιστορικά παραδείγματα. Αναφέρομαι ασφαλώς στον Πύρρο, τον αετό της ιδιαίτερης πατρίδος μου της Ηπείρου και στον Περσέα, τον Μακεδόνα βασιλέα, ο οποίος προσπάθησε να συσπειρώσει τους Έλληνες και αντιστάθηκε με γενναιότητα στην ρωμαϊκή επέλαση, την οποία δυστυχώς δεν κατόρθωσε να αποτρέψει.
Σε ένα νόμισμα λοιπόν το οποίο τυπώθηκε στους Επιζεφύριους Λοκρούς, κατά τη διάρκεια των μεγαλειωδών μαχών του αετού της Ηπείρου στην Κάτω Ιταλία ( Μεγάλη Ελλάδα), βλέπουμε το πολιτικό αφήγημα του βασιλικού οίκου των Μολοσσών να εικονοποιείται. Στον εμπροσθότυπο λοιπόν του νομίσματος αυτού, βλέπουμε μία αριστοτεχνική προτομή του βασιλέως Πύρρου, η οποία παραπέμπει στον Πηλείδη Αχιλλέα ( ο βασιλικός οίκος των Μολοσσών κατάγονταν από το γένος του μυθολογικού ήρωα Αιακού, Εγγονός του οποίου υπήρξε ο Αχιλλέας και δισέγγονος του ο Νεοπτόλεμος, ο οποίος και θεωρείται γενάρχης του βασιλικού οίκου των Μολοσσών). Στον δε οπισθότυπο του συγκεκριμένου νομίσματος, αντικρίζουμε μία εικόνα τουλάχιστον συγκλονιστική. Η Θέτιδα, ανεβασμένη πάνω σε έναν θαλάσσιο ιππόκαμπο, διασχίζει τη θάλασσα για να μεταφέρει στον αγαπημένο της υιό, τα θρυλικά όπλα που ο Ήφαιστος κατασκεύασε για αυτόν!
Βλέπουμε λοιπόν πως δύο εικόνες, μπορούν άκοπα και με καλαίσθητο τρόπο να εμπεδώσουν στην κοινή γνώμη, μία πολιτική θέση και μία ιδεολογική γραμμή πλεύσης. Και εάν όμως ακόμα δυσπιστείτε, ας δούμε και το παράδειγμα του Μακεδόνος Περσέως. Σε μία δραχμή λοιπόν, η οποία φαίνεται πως τυπώθηκε είτε στην Πέλλα είτε στην Αμφίπολη, βλέπουμε στην εμπρόσθια όψη την προτομή του βασιλέως Περσέως. Στη δε οπίσθια όψη βλέπουμε την επιγραφή « ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΠΕΡΣΕΩΣ», ενώ ανάμεσα στις δύο αυτές λέξεις υπάρχει το ξακουστό ρόπαλο του Ηρακλέους ( καταγωγή βασιλικού οίκου Μακεδόνων από τον Ηρακλή), το οποίο περικλείουν φύλλα δρυός, που αποτελούν μία καλλιτεχνική αναφορά στο Δωδωναίο Δία και μία ξεκάθαρη διπλωματική προσέγγιση μεταξύ Μακεδόνων και Ηπειρωτών, ενόψει της μεγάλης αναμετρήσεως με τους Ρωμαίους. Όπως είπαμε και πριν ο Περσέας πράγματι κατέβαλλε μεγάλες προσπάθειες να ενώσει και πάλι τους Έλληνες απέναντι στον ξένο εισβολέα και βλέπουμε πως για να πετύχει τον σκοπό του αυτό, επενδύει στο κοινό παρελθόν Μακεδόνων και Ηπειρωτών ( Φίλιππος Β' και Ολυμπιάδα), ελπίζοντας στην επίτευξη νέων μεγαλουργημάτων για χάρη της Ελλάδος.
Εν κατακλείδι, διαπιστώσαμε με τον πλέον σαφή τρόπο θαρρώ, ότι η εικόνα αποτελεί την κορωνίδα μίας σωστής επικοινωνιακής πολιτικής. Μέσα σε μία εικόνα ή σε μία σειρά εικόνων μπορούν να αποτυπωθούν χιλιάδες όμορφες μα δυσνόητες λέξεις. Είναι δυνατόν λοιπόν σε μία εποχή όπου η εικόνα κυριαρχεί παντού, εμείς να επιμένουμε να παριστάνουμε τους μύωπες και να μην επιχειρούμε να εκμεταλλευτούμε το σπουδαιότατο αυτό επικοινωνιακό όπλο; Δεν έφτασε θαρρείτε ο καιρός να καταλάβουμε, ότι το είναι μπορεί δίχως αμφιβολία να υπερτερεί αξιακά του φαίνεσθαι, μα το φαίνεσθαι σε μεγάλο βαθμό, είναι και αυτό το οποίο αργά και μεθοδικά διαμορφώνει το είναι...