Η Εφαρμογή της Αριστοτελικής θεωρίας περί θάρρους και θράσους επί του πρακτέου
Μία δύσκολη χρονιά για όλους μας, επιτέλους έκανε τον κύκλο της και μας εγκατέλειψε οριστικά και αμετάκλητα. Οι ανοιχτές πληγές που μας άφησε όμως, είναι αδιαμφισβήτητα βαρύτατες και θα χρειαστεί πολύς χρόνος για να αποκατασταθεί η συμβατική ομαλότητα στις ανθρώπινες κοινωνίες. Σε μία περίοδο λοιπόν τόσο ταραγμένη για όλους μας, σε μία περίοδο όπου όλοι αισθανόμαστε την ανάγκη να νιώσουμε δυνατοί και παράλληλα να μην υπερεκτιμήσουμε τις δυνάμεις μας, η Αριστοτελική θεωρία περί θάρρους και θράσους αποδεικνύεται πιο επίκαιρη παρά ποτέ...
Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος λοιπόν, στο αριστουργηματικό του έργο « ηθικά Νικομάχεια», αναλύει τη θεωρία του περί φόβου, περί θάρρους και περί θράσους. Όπως κάνει πάντοτε στα έργα του, προσπαθεί με περισσή μαεστρία να ισορροπήσει μεταξύ των άκρων της υπερβολής και της ελλείψεως και να παραθέσει την ορθή μεσότητα. Μεταξύ λοιπόν φόβου ( έλλειψη) και θράσους ( υπερβολή), ο Αριστοτέλης τοποθετεί την ανδρεία, δηλαδή το θάρρος. Θέλοντας μάλιστα να δώσει έναν καθαρό ορισμό της λέξεως ανδρείας και θάρρους, εξηγεί με απλό και κατανοητό τρόπο ποιος είναι ο πραγματικά θαρραλέος άνθρωπος: « Ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει τα πράγματα που πρέπει, για το λόγο που πρέπει, με τον τρόπο που πρέπει και τη στιγμή που πρέπει, το ίδιο και ο άνθρωπος που δείχνει θάρρος με τις ίδιες αυτές προϋποθέσεις, είναι ανδρείος. Γιατί ο ανδρείος πάσχει και πράττει με τρόπο που είναι ο σωστός για την περίσταση και όπως ορίζει ο λόγος».
Ο καταπληκτικός αυτός ορισμός του θαρραλέου ανθρώπου, ο οποίος συναγωνίζεται σε «ομορφιά» και σε σοφία τον αριστοτελικό ορισμό της ορθής παιδείας και της τραγωδίας, αποτελεί πιστεύω μία ιδανική προσέγγιση μίας τόσο δύσκολης λέξεως όπως η γενναιότητα. Γενναίος καθίσταται με τον ορισμό αυτό όχι ο θορυβώδης και ο φλύαρος άνθρωπος, μα ο συνετός και λογικός χαρακτήρας που γνωρίζει πότε να δράσει και πότε να σταματήσει! Η θεωρία όμως από μόνη της, εάν δεν συμπεριλαμβάνεται από ένα πρακτικό αντίκρισμα, ναι μεν εξακολουθεί να γοητεύει και να συναρπάζει, αλλά δεν προσφέρει κάποια πρακτική αλλαγή στη ζωή μας. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτής μου της σκέψεως, η περίφημη Πλατωνική πολιτεία, την οποία ο Πλάτων επιχείρησε να δημιουργήσει με τα περίφημα ταξίδια του στη Σικελία, το τραγικό αποτέλεσμα των οποίων, είναι λίγο πολύ γνωστό σε όλους μας...
Επί του πρακτέου λοιπόν, οφείλω να παραθέσω κάποια ιστορικά παραδείγματα, τα οποία θεωρώ δικαιώνουν τον Αριστοτελικό ορισμό και αποτελούν χαρακτηριστικά πρότυπα συνετής ή ασύνετης και παράλογης ηγεσίας. Τα τέσσερα πρόσωπα στα οποία θα θελήσω λοιπόν να αναφερθώ, είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Οκταβιανός Αύγουστος, ο Φούλκαρις ο Έρουλος και ο Ευρυβιάδης ο Σπαρτιάτης.
Θα ξεκινήσω από το πλέον ενδεδειγμένο ιστορικό παράδειγμα. Θα ξεκινήσω από την ανάλυση των πεπραγμένων ενός ανθρώπου, ο οποίος είχε την τύχη να διδαχτεί από τον ίδιο τον Αριστοτέλη, τις σοφές του θεωρίες. Ο Μέγας Αλέξανδρος, ο μέγας αυτός Έλλην, ο οποίος εδραίωσε τον Ελληνικό πνεύμα και την Ελληνική παρουσία στα βάθη της ανατολής, υπήρξε πράγματι ένα πρότυπο συνετού ηγέτη. Ένα πρότυπο ηγέτη, ο οποίος γνώριζε πότε έπρεπε να επιβληθεί διά της «ράβδου» και πότε δια του λόγου και της πειθούς.
Ακόμα όμως και όταν φάνηκε να χάνει τη σύνεση του και να επιχειρεί να συνεχίσει τις επίπονες και μακροχρόνιες εκστρατείες του μέχρι να κατακτήσει και την τελευταία σπιθαμή του τότε γνωστού κόσμου, εν τέλει επανήλθε στο δρόμο της λογικής. Επέστρεψε στη Βαβυλώνα με τους γενναίους αλλά και εξαντλημένους στρατιώτες του και διοίκησε με σύνεση την απέραντη αυτοκρατορία που με τόσους αγώνες και με τόσους κόπους δημιούργησε.
Βέβαια εάν ο Μέγας Αλέξανδρος δεν απέθνησκε τόσο πρόωρα και τόσο αναπάντεχα, ίσως η ιστορία να είχε γραφτεί διαφορετικά. Ίσως ο Μέγας Αλέξανδρος να συνέχιζε τις ένδοξες εκστρατείες του και ίσως ο ελληνισμός να εξαπλώνονταν στα πέρατα ολόκληρης της οικουμένης, ίσως όμως και να έχανε τα αξιοθαύμαστα και αξιομνημόνευτα κεκτημένα του. Εν τέλει όμως, θεωρώ ότι ο απολογισμός του έργου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μπορεί να είναι αποκλειστικά και μόνο θετικός. Ο Μέγας αυτός στρατηλάτης, κατόρθωσε πάνω στα γερά θεμέλια που του κληροδότησε ο επίσης συνετός πατήρ του Φίλιππος Β' να δημιουργήσει μία απέραντη αυτοκρατορία. Εάν δε οι διάδοχοι του δεν αλληλοεξοντωνόντουσαν, αλλά αντιμετώπιζαν ενωμένοι τη Ρωμαϊκή απειλή, ίσως το εντυπωσιακό του κληροδότημα να ευημερούσε για πολλούς ακόμα αιώνες...
Ένα ακόμα παράδειγμα συνετού στρατηγού και ηγέτη, αντικατοπτρίζεται στα πεπραγμένα της δημοσίας ζωής του Οκταβιανού Αυγούστου. Του θετού υιού του Ιουλίου Καίσαρα, ο οποίος ανήλθε στην κορυφή της Ρωμαϊκής πολιτείας σε πολύ νεαρή ηλικία, μα κατάφερε πράγματα τα οποία πολλοί σπουδαίοι προκάτοχοι του θα ήθελαν να πετύχουν. Εδραίωσε τη Ρωμαϊκή κυριαρχία στα πέρατα της τότε γνωστής οικουμένης και εδραίωσε την περίφημη Pax Romana, συνάπτοντας ειρήνη με τους δυσκολοκατάβλητους Πάρθους, οι οποίοι επί χρόνια εμπόδιζαν την εδραίωση της απόλυτης Ρωμαϊκής κυριαρχίας.
Πέραν όμως των επιτευγμάτων του σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, ο Οκταβιανός Αύγουστος επέτυχε το εξής ακατόρθωτο. Κατέστησε τον άλλοτε κραταιό θεσμό της Συγκλήτου, έναν δευτερεύοντα θεσμό των Ρωμαϊκών κοινών και εδραίωσε την απολυταρχική του εξουσία, υπό τη σύμφωνη γνώμη του ίδιου του λαού. Ο Οκταβιανός Αύγουστος υπήρξε αδιαμφισβήτητα λοιπόν, ένα πρότυπο συνετού και λογικού ηγέτη, ο οποίος χωρίς μεγάλα λόγια, αλλά με καίριες και ουσιαστικές πράξεις, κατάφερε να κερδίσει τον καθολικό σεβασμό και την καθολική αναγνώριση της απόλυτης εξουσίας του. Οι δε τελευταίες του κουβέντες προτού παραδώσει το πνεύμα του, αποτελούν χαρακτηριστική απόδειξη της συνετής και αυτοσαρκαστικής φύσεως του: «Χειροκροτήστε φίλοι μου. Η κωμωδία ετελείωσε!»
Όσον αφορά το πρότυπο του παράλογου και ασύνετου ηγέτη, ο οποίος δρα με το συναίσθημα και όχι με τη λογική, θεωρώ πως ο Φούλκαρις ο Έρουλος, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο Φούλκαρις λοιπόν, όπως μας πληροφορεί ο «Θουκυδίδης του Βυζαντίου», Αγαθίας ο Σχολαστικός, υπήρξε ένας στρατηγός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο οποίος κατά την περίοδο της εκστρατείας του Ναρσή στην ιταλική χερσόνησο, υπήρξε ένας από τους γενναιότερους ακολούθους του. Ο Φούλκαρις υπήρξε ένας γενναίος και έντιμος στρατηγός, ο οποίος όχι μόνο δεν απέφευγε, αλλά επιδίωκε τον κίνδυνο. Λόγω λοιπόν της γενναίας ιδιοσυγκρασίας του, για πολύ καιρό έσπερνε τον τρόμο στους Φράγκους, οι οποίοι συγκρουόταν με τους Βυζαντινούς για την επικράτηση στην Ιταλική γη. Όμως ο Φούλκαρις δεν υπήρξε απλά γενναίος, αλλά και επιπόλαιος και θρασύς. Μία μέρα λοιπόν και καθώς κατευθύνονταν προς την πόλη της Πάρμα, ο Φούλκαρις σίγουρος ότι οι αντίπαλοι του εγκατέλειψαν την πόλη φοβούμενοι τον ίδιο και τον πανίσχυρο στρατό του, προχώρησε προς την πόλη δίχως να τοποθετήσει ισχυρή οπισθοφυλακή και χωρίς να φυλάξει τα νώτα του στρατού του.
Κάπως έτσι λοιπόν, οι κρυμμένοι Φράγκοι, μόλις βρήκαν την κατάλληλη ευκαιρία περικύκλωσαν τους εμβρόντητους στρατιώτες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και έσπειραν τον όλεθρο και τον πανικό. Και ενώ οι περισσότεροι έσπευσαν να υποχωρήσουν και να γλιτώσουν τις ζωές τους, ο θρασύς αλλά και έντιμος Φούλκαρις δεν υποχωρούσε. Αντιθέτως και όπως μας πληροφορεί ο Αγαθίας, έμεινε να παλέψει μέχρι τέλους τους αντιπάλους και φόνευσε πολλούς από αυτούς. Στις δε παρακλήσεις των συμπολεμιστών του να υποχωρήσει και να σώσει τη ζωή του, ο Έρουλος στρατηγός, απάντησε με τον εξής αποστομωτικό και απόλυτο τρόπο: « Να υποχωρήσω; Και πως θα υπομένω τη γλώσσα του Ναρσή να με κατηγορεί για την απερισκεψία μου»;
Η ιστορία του Φούλκαρι, θεωρώ είναι το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα, για το πόσο εύκολα η αρετή του θάρρους, μπορεί να μετατραπεί σε θανάσιμο ελάττωμα. Διότι ο εγωκεντρισμός και η έπαρση δε σε αφήνουν να κρίνεις με λογική και σύνεση. Νοθεύουν την κρίση σου και αργά ή γρήγορα σε οδηγούν σε ολέθρια και μοιραία λάθη.
Τώρα όσον αφορά τα πρότυπα των φοβικών ηγετών και του φοβικού ανθρώπου, θα αναφερθώ στο ιστορικό παράδειγμα του Ευρυβιάδη. Του ναυάρχου της Σπάρτης, ο οποίος πρωταγωνίστησε διά της ατολμίας του στη δεύτερη φάση των Ελληνοπερσικών πολέμων. Όπως οι περισσότερες ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν, ο Ευρυβιάδης υπήρξε άτολμος ηγέτης δίχως καθαρή και λογική κρίση. Παρά την ατολμία του όμως, υπήρξε και εξαιρετικά εγωπαθής. Η εγωπάθεια του αυτή μάλιστα, παραλίγο να στερήσει από την Ελληνική ιστορία το έπος της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Ένα έπος το οποίο από την αρχή μέχρι το τέλος το σχεδίασε ο Θεμιστοκλής, μα τη μερίδα του λέοντος στο κομμάτι της υστεροφημίας την έλαβε ο Ευρυβιάδης ( κατόπιν έντονων πιέσεων των πανίσχυρων εκείνη την περίοδο Σπαρτιατών).
Ασφαλώς τα παραδείγματα ηγετών που επιβεβαιώνουν την Αριστοτελική θεωρία δεν είναι μόνο αυτά. Αντιθέτως, η παλαιότερη, αλλά και η σύγχρονη ιστορία βρίθει από τέτοιου είδους παραδείγματα και ηγετικές φυσιογνωμίες. Τούτος είναι και ο λόγος, για τον οποίον πιστεύω και θα συνεχίσω να πιστεύω, ότι φιλοσοφία χωρίς ιστορία ( και το αντίστροφο) δεν υπάρχει! Ότι θεωρία χωρίς πράξη ( και το αντίστροφο) δεν δύναται σε καμία των περιπτώσεων να υπάρξει!
Σε μία περίοδο λοιπόν όπου τα άκρα κυριαρχούν στην καθημερινότητα μας ( φόβος και θράσος), θεωρώ ότι πρέπει να προσπαθήσουμε όλοι μας να βρούμε την ενδεδειγμένη αριστοτελική μεσότητα και να αντιμετωπίσουμε με σύνεση και λογική τις κρίσιμες, περίπλοκες και πρωτοφανείς καταστάσεις που βιώνουμε. Η νέα χρονιά εν τέλει, ας αποτελέσει σταθμό στην εγκαθίδρυση της ιδεολογίας του εικοστού πρώτου αιώνα, την οποία η σελίδα αυτή προσπαθεί να διαπλάσει και να διαμορφώσει μέσα από τα κείμενα της!