Η κριτική του Σωκράτους για τα πεπραγμένα του Περικλέους
Ακούγοντας κανείς τα ονόματα Σωκράτης και Περικλής αυτόματα μεταφέρεται στον 5ο αιώνα π.Χ. και στην πόλη των Αθηνών, η οποία διάγει μία περίοδο στρατιωτικής, πολιτιστικής και πνευματικής κυριαρχίας. Οι Μεγάλοι Αθηναίοι τραγωδοί (χαρακτηριστικό παράδειγμα η ιδιαίτερη σχέση του Ευριπίδη με τον βασιλέα της Μακεδονίας Αρχέλαο) γίνονται δεκτοί με επαίνους και μεγαλοπρεπείς τιμές στις άλλες ελληνικές πόλεις, οι ιστορίες του Ηροδότου για το έπος των ελληνοπερσικών πολέμων γιγαντώνουν ακόμα περισσότερο το κύρος της πόλεως των Αθηνών, το Αιγαίο έχει μετατραπεί είτε με την πειθώ και την εντιμότητα του Αριστείδη είτε με την αυστηρότητα και την πλεονεξία των Κίμωνα και Περικλή σε μία Αθηναϊκή θάλασσα, ενώ τα επιβλητικά οικοδομικά έργα που χρηματοδότησε με ζέση και πάθος ο Περικλής, κατέστησαν την πόλη των Αθηνών τα επίγεια Ηλύσια Πεδία (παράδεισος της αρχαιοελληνικής θρησκείας)!
Βέβαια, η πόλη των Αθηνών ξεχωρίζει για όλα αυτά, μα παράλληλα ξεχωρίζει και για αυτό το τόσο ιδιαίτερο και τόσο ιδεατό πολίτευμα που υιοθέτησε και που ονομάτισε δημοκρατία. Το πολίτευμα αυτό, που δίνει το δικαίωμα ακόμα και σε Αθηναίους ταπεινής καταγωγής να ομιλούν και να ορθώνουν το ανάστημα τους στους αριστοκράτες της πόλεως, ενώ με την ψήφο τους, καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίον η πόλη θα διοικείται. Μάλιστα, πέραν των πολιτειακών τους δικαιωμάτων, οι ταπεινοί πολίτες, μέσω του πρωτοποριακού θεσμού του δικαστηρίου της Ηλιαίας, είχαν το ιερό καθήκον να αποδίδουν δικαιοσύνη. Στην κρίση δε του λαϊκού αυτού δικαστηρίου, τέθηκαν μεγάλοι και τρανοί άνδρες, όπως ο Μιλτιάδης, ο Περικλής και φυσικά ο Σωκράτης. Ο πρώτος άνδρας που με τους λόγους και το έργο του, κατέστησε την φιλοσοφία όχι ένα αριστοκρατικό «χόμπι», δίχως πρακτικό αντίκρισμα, αλλά ένα πολύτιμο αντικείμενο διαλεκτικής αναζητήσεως της απόλυτης αλήθειας και της απόλυτης δικαιοσύνης! Διότι ναι, ο Σωκράτης, όπως μας μαρτυρούν τα έργα των μαθητών του για αυτόν, πίστευε ακράδαντα πως η ειλικρίνεια και το αίσθημα της δικαιοσύνης, ήταν δύο από τα κυριότερα χαρακτηριστικά που έπρεπε να έχουν αρχικά οι ευγενείς άνδρες που ασχολούνταν με τα κοινά της πόλεως και σταδιακά μέσω της ορθής εκπαιδεύσεως σύσσωμοι οι πολίτες της Αθήνας.
Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λοιπόν, πως εφόσον η διδασκαλία του Σωκράτη άνθισε και έγινε ευρέως αποδεκτή κατά την περίοδο της διακυβερνήσεως της πόλεως των Αθηνών από τον Περικλή, οι δύο αυτοί άνδρες θα είχαν μία κοινή οπτική θεώρηση των πραγμάτων. Η αλήθεια όμως, απέχει πολύ από αυτή τη θεωρία. Διότι ναι, ο Σωκράτης αδιαμφισβήτητα αναγνώριζε τις προσπάθειες του Περικλή για μία Αθήνα ισχυρή και σίγουρα αναγνώριζε την ευφυΐα και την οξυδέρκεια του χαρισματικού αυτού πολιτικού. Την ίδια όμως στιγμή, ο Σωκράτης εάν και καθόλου απολυταρχικός ως άνθρωπος, υπήρξε έντονος πολέμιος των μειονεκτημάτων του δημοκρατικού πολιτεύματος. Όμως επειδή οι δικοί μου λόγοι μοιάζουν πολύ ασήμαντοι και άτεχνοι μπροστά στους λόγους του ίδιου του Σωκράτους, (όπως μας τους μεταφέρει ο εκλεκτός του μαθητής Πλάτων, στο έργο του «Γοργίας»), παραθέτω την κρίση του Σωκράτη για την διακυβέρνηση Περικλή: « Ο Περικλής έκανε τους Αθηναίους τεμπέληδες, δειλούς, φλύαρους και φιλάργυρους, με το να τους βάλει στο δημόσιο ταμείο από όπου μισθοδοτούνται». Και συνεχίζει λέγοντας μας ποιοι πρέπει να είναι οι κύριοι στόχοι της πολιτικής ενός άξιου και δίκαιου ηγέτη: « Κάθε σωστός ηγέτης πρέπει να μεριμνά ώστε να ενσταλάξει στη συνείδηση των πολιτών την αρετή της δικαιοσύνης, πως θα τους απαλλάξει από την ροπή προς την αδικία, πως θα τους φρονηματίσει, πως θα τους απομακρύνει από τη διαφθορά, πως θα τους καταστήσει γενικώς ενάρετους πατάσσοντας το κακό»! Τέλος, καταλήγει στο συμπέρασμα, πως ο ίδιος δεν θυμάται κανέναν Αθηναίο ηγέτη που να τα πέτυχε όλα αυτά, «απομυθοποιώντας» έτσι τον χαρισματικό Περικλή.
Εκ πρώτης όψεως, η κριτική του Σωκράτη μοιάζει άδικη και υπερβολική... Άλλωστε καμία πόλη δεν καταστρέφεται επειδή οι πολίτες της αποκτούν το δικαίωμα φωνής και ενεργής συμμετοχής στη λήψη των κρίσιμων αποφάσεων για το μέλλον της. Επίσης, επί των ημερών του Περικλή, η Αθήνα πέραν της εφήμερης στρατιωτικής δόξας, γνώρισε πνευματική δόξα και άνθηση, για την οποία ο Περικλής μνημονεύεται ακόμα και σήμερα, ως ο άνδρας που με την φιλόμουσο και φιλελεύθερη πολιτική του, υπήρξε ο ουσιαστικός εδραιωτής της! Επομένως, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί, πως ο Περικλής δεν παρήγαγε ένα έργο με μακραίωνη πνοή, ισχύ και μεγαλοπρέπεια. Αλλά τώρα, ας προσπαθήσουμε να δούμε την Αθήνα που άφησε πίσω του ο Περικλής, μέσα από τα μάτια του σοφού και αδέκαστου Σωκράτη. Η πλειοψηφία λοιπόν της εκκλησίας του δήμου που ο Περικλής άφησε πίσω του, ελλιπώς εκπαιδευμένη και ζαλισμένη από την εφήμερη ακμή της, έφερε στην εξουσία αρχικά τον ματαιόδοξο και φλύαρο Κλέωνα, ο οποίος μέσα σε λίγα χρόνια κόντεψε να διαλύσει όλα όσα έφτιαξε ο Περικλής, ενώ στη συνέχεια ανέδειξε τον εξαιρετικά οξυδερκή, μα και εξαιρετικά αριβίστα Αλκιβιάδη, ο οποίος την οδήγησε στην ΤΡΑΓΩΔΙΑ της Σικελικής εκστρατείας.
Είναι λοιπόν βέβαιο κατ'εμέ, πως εάν ο Περικλής ζούσε _βάση και της συνετής πολεμικής στρατηγικής που ακολούθησε στην Α' φάση του Πελοποννησιακού πολέμου_ δε θα έστελνε τους Αθηναίους σε μία γη εντελώς αφιλόξενη και μακρινή από τα συμφέροντα τους. Ο αγαπημένος του δήμος όμως, πλανεμένος από τις μεγαλοστομίες του Αλκιβιάδη, μην ακούγοντας τον συνετό λόγο του στρατηγού Νικία και θέλοντας να θρέψει την δίψα του για λάφυρα, πλούτη και επίδειξη ισχύος, έλαβε την καταστροφική αυτή επιλογή. Επομένως, ο Σωκράτης δεν αμφισβητεί ούτε τις προθέσεις ούτε το ήθος του Περικλή. Μα κρίνοντας από την πορεία της πόλεως των Αθηνών λίγα μόλις χρόνια μετά τον θάνατο του, φτάνει στο συμπέρασμα που παρέθεσα προηγουμένως. Οι Αθηναίοι, πράγματι έγιναν φιλάργυροι, οκνηροί, φλύαροι και μεγαλομανείς και πλήρωσαν βαρύ το τίμημα αυτής τους της μεγαλομανίας και της αλαζονείας...
Όμως ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον θα είχε κατά την προσωπική μου γνώμη, με βάση την κριτική του Σωκράτη για την διακυβέρνηση Περικλή, να κρίνουμε και την σημερινή πολιτική και κοινωνιολογική κατάσταση του τόπου μας. Άραγε με πόσο πικρά και αυστηρά λόγια θα περιέγραφε ο Σωκράτης την παρακμή της σημερινής ελληνικής κοινωνίας; Με ποια λόγια θα έκρινε ο Σωκράτης τους δημαγωγούς που για να εξασφαλίσουν μακρόχρονη πολιτική κυριαρχία και επιβίωση, διόριζαν σωρηδόν και με πλήρη αναξιοκρατία δικούς τους ανθρώπους στον δημόσιο τομέα; Με ποια αυστηρά λόγια θα έκρινε δημόσιους λειτουργούς οι οποίοι αρνούνται έλεγχο για τις υπηρεσίες που προσφέρουν; Με πόση οργή θα έκρινε επιχειρηματίες που αρνούνται να παρέχουν αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας στους εργαζομένους τους και που πλουτίζουν απομυζώντας τα κρατικά ταμεία; Με πόση πικρία θα έκρινε τους πολιτικούς ηγέτες του τόπου, οι οποίοι αντί να επιδοτούν την εργασία των νέων και τον εκσυγχρονισμό της χώρας, επιδοτούν την ανεργία και τη συντήρηση των απαρχαιωμένων πελατειακών δομών που μας οδήγησαν στη χρεωκοπία; Με πόση αγανάκτηση θα έκρινε πολιτικούς που αντί να μπαίνουν πλούσιοι ή φτωχοί στην πολιτική και να βγαίνουν πάμφτωχοι προσφέροντας τις υπηρεσίες τους στον λαό, μπαίνουν στη βουλή πλούσιοι ή φτωχοί και καταλήγουν πλουσιότεροι; Με πόση οργή θα κατακεραύνωνε το εκπαιδευτικό μας σύστημα, το οποίο προάγει τους επαίνους και τη στείρα γνώση και όχι την ουσιαστική και πολύπλευρη εκπαίδευση με ξεκάθαρο πατριωτικό πρόσημο; Που προάγει την αναισθησία και την εσωστρέφεια, και όχι το διαλεκτικό πνεύμα και την αγάπη για τα κοινά του τόπου μας;
Όπως λοιπόν και ο Σωκράτης και εγώ δυστυχώς, έχοντας βιώσει τις πρωθυπουργικές θητείες 7 πρωθυπουργών, δεν έχω δει ακόμα κάποιον πρωθυπουργό, ο οποίος να κληροδότησε στον διάδοχο του έναν Ελληνικό λαό αξιοπρεπέστερο, μεγαλοπρεπέστερο, συνετότερο, ωριμότερο. Ας φροντίσουμε λοιπόν να ασχοληθούμε με τα κοινά του τόπου μας, να αναπτύξουμε την πολιτική και αξιακή μας σκέψη και ας δημιουργήσουμε όλοι μαζί τις συνθήκες για την εμφάνιση ενός τέτοιου πολιτικού άνδρα. Γιατί εάν ένας λαός μπορεί να γεννήσει τον τέλειο «Σωκρατικό» ηγέτη, πιστεύω ακράδαντα πως αυτός είμαστε εμείς!