« Η προσωπολατρία, η Σικελική εκστρατεία και ο ρόλος των κυβερνήσεων σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα»
Σε πολλά άρθρα μου κατά το παρελθόν, έχω καυτηριάσει την νοοτροπία της «ταμπέλας» στο δημόσιο διάλογο, η οποία θεωρώ ότι λειτουργεί ως τροχοπέδη στην δημιουργία νέων ιδεολογικών ρευμάτων, συνυφασμένων με τα δεδομένα του αιώνα της εξέλιξης και των ραγδαίων μεταβολών τον οποίον και βιώνουμε. Με το σημερινό μου άρθρο λοιπόν, επιχειρώ μετά την θεωρία της «ταμπέλας», να αποδείξω γιατί _κατά την γνώμη μου πάντοτε_ η θεωρία της προσωπολατρίας, βλάπτει εξίσου σοβαρά τις ανθρώπινες κοινωνίες και γιατί ο άνθρωπος είναι γεννημένος ώστε να σκέφτεται ελεύθερος και διαρκώς να εξελίσσεται και να προοδεύει.
Προσωπολατρία λοιπόν... Μία λέξη που οι πάντες κατακρίνουν, μα μόνο στην περίπτωση που δεν αφορά τους ίδιους. Είναι όμως κακό ένας άνθρωπος να είναι φιλόδοξος; Θα σας απαντήσω ασφαλώς πως όχι, καθώς θεωρώ τον εαυτό μου επίσης ως έναν φιλόδοξο και τελειομανή χαρακτήρα. Αντιτίθεμαι όμως στην έννοια της προσωπολατρίας για δύο ουσιαστικούς λόγους. Πρώτον, η φιλοδοξία είναι αρετή. Και είναι αρετή διότι για να οδηγηθείς στην απόλυτη δόξα, πρέπει πρώτα να ευεργετήσεις τους ανθρώπους που σε δοξάζουν, με έργα και ουσιαστικές δράσεις. Η ματαιοδοξία όμως, είναι ένα πάθος πραγματικά επικίνδυνο, το οποίο εναντιώνεται στην ουσία της ανθρώπινης φύσεως. Όταν δρας λοιπόν, αναλογιζόμενος μόνο το ατομικό σου συμφέρον και αδιαφορώντας για τους συνανθρώπους σου, τότε η δόξα που κατακτάς δεν είναι ποτέ αρκετή. Το «άπληστο» πνεύμα σου είναι πάντοτε δυσαρεστημένο και εφόσον εσύ είσαι διαρκώς δυσαρεστημένος, πολύ σύντομα θα οδηγήσεις τους ανθρώπους που σε δόξασαν στη θλίψη και την απόγνωση.
Ο φιλόδοξος ηγέτης λοιπόν, είναι ο πλέον υποδειγματικός! Ο ματαιόδοξος όμως ηγέτης, είναι η απαρχή μεγάλων δεινών για τον τόπο του. Διότι ο φιλόδοξος ηγέτης δοξάζεται όχι μόνο από τους λόγους του, μα και από τα έργα του, ενώ ο ματαιόδοξος ηγέτης δοξάζεται κυρίως από τους λόγους του και λιγότερο από τα έργα του, τα οποία πάντοτε συμβαδίζουν με την ικανοποίηση της εγωιστικής του φύσεως.
Αντιτίθεμαι όμως στην έννοια της προσωπολατρίας, ακριβώς διότι την θεωρώ μία ακόμα μορφή αυθεντίας και υποδούλωσης του ανθρώπινου πνεύματος. Είναι βέβαιο, πως όταν κάνεις το λάθος να ταχθείς ξεκάθαρα υπέρ ενός προσώπου, η κρίση σου θολώνει και οδηγείσαι σε μονοπάτια άκρως ολισθηρά. Αργά και μεθοδικά και χωρίς καν να το καταλαβαίνεις, γίνεσαι «σκλάβος», του ηγέτη που μακαρίζεις ολημερίς και ολονυχτίς. Ακόμα και όταν αντιλαμβάνεσαι κάποιο λάθος του, δεν τολμάς να το ομολογήσεις, φοβούμενος μην κλονιστεί το αφήγημα σου για αυτόν και κάπως έτσι χάνεις κάθε ίχνος κριτικής και ουσιαστικής σκέψεως. Για τους λόγους αυτούς λοιπόν, η προσωπολατρία είναι μία τραγική και απαράδεκτη μορφή δουλείας, ακριβώς διότι είναι μία εθελούσια δουλεία, από την οποία δεν μπορείς να διαφύγεις εύκολα. Ο ελεύθερος άνθρωπος του εικοστού πρώτου αιώνα λοιπόν, δε δύναται να «θεοποιεί» τους ηγέτες του. Ο ελεύθερος άνθρωπος του εικοστού πρώτου αιώνα, δεν μπορεί να υπακούει «τυφλά» στα κελεύσματα των υποτιθέμενων σωτήρων. Ο ελεύθερος άνθρωπος της εποχής μας, οφείλει διαρκώς να σκέφτεται, να προβληματίζεται και να κρίνει με βάση τα πραγματικά δεδομένα και όχι με βάση το θυμικό του.
Επειδή όμως όπως γνωρίζεται προτιμώ την πράξη περισσότερο από τη θεωρία, οφείλω να παραθέσω ένα συγκεκριμένο ιστορικό παράδειγμα, το οποίο επιβεβαιώνει την ουσία των επιχειρημάτων μου. Όλοι γνωρίζουμε για την Σικελική εκστρατεία θαρρώ. Την εκστρατεία η οποία αποτέλεσε την δεύτερη ιστορική φάση του πελοποννησιακού πολέμου, καθώς έδωσε τέλος στη Νίκειο ειρήνη, η οποία συνήφθη μετά την πρώτη αιματηρή φάση του Πελοποννησιακού πολέμου, η οποία συμβατικά ονομάστηκε ως Αρχιδάμειος πόλεμος. Η εκστρατεία αυτή λοιπόν, αποτέλεσε την κορύφωση του Αθηναϊκού επεκτατισμού και έμεινε στην ιστορία, ως μία από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ήταν η εκστρατεία αυτή, η οποία ουσιαστικά αποδεκάτισε τον άλλοτε κραταιό στόλο των Αθηναίων και αποτέλεσε την αρχή του τέλους για την «μεγάλη Αθήνα» του Θεμιστοκλέους, του Κίμωνος και του Περικλέους.
Ποιο όμως το υπόβαθρο αυτής της αποτυχημένης εκστρατείας; Για ποιον λόγο βρέθηκαν οι Αθηναίοι στις Σικελικές ακτές και ποιανού όραμα υπηρετούσαν; Αρχικά πρέπει να δούμε την κατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα την εποχή εκείνη. Μετά από έναν αιματηρό δεκαετή πόλεμο, σημαντικές κτήσεις για την Αθηναϊκή πολιτεία, όπως η κτήση της Αμφιπόλεως έχουν χαθεί, ενώ η πόλη των Αθηνών έχει χάσει από την λοιμώδη νόσο, η οποία επί χρόνια ταλαιπωρούσε τους πολίτες της χιλιάδες αθώες ψυχές. Όλα αυτά τα γεγονότα, σε συνδυασμό με την έλλειψη ενός ισχυρού ηγέτη ( θάνατος συνετού Περικλέους και δημαγωγού Κλέωνος), οδήγησαν στην περίφημη Νίκειο ειρήνη, η οποία προσέφερε στις δύο αντιμαχόμενες συμμαχίες ( Πελοποννησιακή και Δηλιακή), πολύτιμο χρόνο ανασυγκρότησης δυνάμεων και θεραπείας των βαρύτατων πληγών που ο δεκαετής πόλεμος τους προκάλεσε.
Όμως οι σοφοί Αθηναίοι, πλανεμένοι από την ασύγκριτη δόξα που είχαν αποκτήσει, δεν έμαθαν από τα λάθη του Αρχιδάμειου πολέμου. Δεν έμαθαν ότι η «τυφλή» εμπιστοσύνη σε ένα πρόσωπο, αποτελεί απαρχή μεγάλων δεινών. Δεν έμαθαν ότι ματαιόδοξοι ηγέτες όπως ο εγωπαθής Κλέων, όσο πειστικά και αν ομιλούν περί του κοινού συμφέροντος, στην πραγματικότητα δεν ενδιαφέρονται, παρά για την ικανοποίηση της αλαζονικής φύσεως τους. Κάπως έτσι λοιπόν, η εμφάνιση του φερέλπιδος Αλκιβιάδου, ήρθε να διαταράξει τις ισορροπίες που ο συνετός Νικίας με κόπο δημιούργησε ( υπάρχει άρθρο όπου αναλύω εκτενώς την προσωπικότητα του συνετού και φιλολαϊκού αυτού αριστοκράτη). Οι Αθηναίοι πλανεύονται από τους πομπώδεις λόγους του Αλκιβιάδη, ο οποίος εξαίρει το μεγαλείο της Αθηναϊκής πολιτείας και υποβαθμίζει διαρκώς την αξία των αντιπάλων της.
Όταν λοιπόν οι Εγεσταίοι ( λαός της Σικελίας) ζήτησαν από τους Αθηναίους να τους «λυτρώσουν» από την καταπίεση των Σελινουντίων, υποσχόμενοι παράλληλα ότι διέθεταν τα κατάλληλα οικονομικά αποθέματα για να στηρίξουν την εκστρατεία των φίλων τους, ο Αλκιβιάδης βρήκε την ιδανική ευκαιρία για να πραγματοποιήσει τα φιλόδοξα σχέδια του. Με λόγους παθιασμένους και εμψυχωτικούς, έπεισε τον Αθηναϊκό δήμο, να ψηφίσει υπέρ της «καταδίκης» του. Τα όμορφα λόγια του Αλκιβιάδη, τα γεμάτα αυτοπεποίθηση, ηρωισμό και μεγαλοφροσύνη αυτά λόγια, υπερνίκησαν το συνετό λόγο του Νικία. Υπερνίκησαν τις ενστάσεις του Νικία για τον υποτιθέμενο «πλούτο» των Εγεσταίων. Υπερνίκησαν τους φόβους του Νικία. Τους φόβους ότι η εκστρατεία αυτή δεν αποτελούσε παρά μία παράτολμη και αχρείαστη κίνηση, η οποία έθετε σε κίνδυνο το κύρος της Αθηναϊκής πολιτείας, αλλά και την εδαφική της ακεραιότητα. Το νόημα της «προφητικής» και συνετής αγορεύσεως του μπορεί να συνοψιστεί στη φράση, που ο ίδιος χρησιμοποίησε ενώπιον του Αθηναϊκού δήμου: « Δια της απληστίας ελάχιστα επιτυγχάνονται, ενώ διά της πρόνοιας πλείστα».
Παρά λοιπόν την ξεκάθαρη αντίθεση του ως προς την απόφαση αυτή των συμπολιτών του, ο Νικίας εν τέλει δέχτηκε να ηγηθεί μαζί με τον Λάμαχο και τον Αλκιβιάδη της ιστορικής αυτής εκστρατείας. Μία εκστρατεία με την οποία οι Αθηναίοι ονειρευόντουσαν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και αφού εξουδετέρωναν τους συμμάχους των Σπαρτιατών στη Σικελική γη ( δωρικά φύλα όπως οι Συρακούσιοι), έπειτα με ευκολία θεωρούσαν, θα επέβαλλαν την κυριαρχία τους στον κυρίως Ελλαδικό χώρο.
Το αποτέλεσμα; Ολική καταστροφή! Ο Αλκιβιάδης κατηγορείται για ασέβεια κατά των Θεών ( αποκοπή κεφαλών των Ερμών της Αθηναϊκής αγοράς), ο Νικίας μένει μόνος του να ηγείται μίας εκστρατείας την οποία ποτέ του δεν πίστεψε, οι Έλληνες της Σικελίας με πρωταγωνιστή τον Ερμοκράτη ενώνονται εναντίον της του Αθηναϊκού επεκτατισμού και με την καθοριστική συμβολή της Σπάρτης και της Κορίνθου, η Σικελική εκστρατεία καταλήγει σε πανωλεθρία για τους Αθηναίους. Χιλιάδες Αθηναίοι άντρες αποθνήσκουν στην Σικελική Γη, ενώ σαράντα χιλιάδες στρατιώτες της Αθηναϊκής συμμαχίας, έγιναν όμηροι στα λατομεία της περιοχής. Αξίζει όμως να συγκρατήσουμε από τον συνετό Νικία, τον εξής ενθαρρυντικό του λόγο, προς τους ταπεινωμένους συμπολεμιστές του, τους οποίους νοιάστηκε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον δημοφιλή στρατηγό: «Οι άνδρες αποτελούν τας πόλεις και όχι τείχη και πλοία κενών ανδρών»!
Ποια όμως η μοίρα του πανέξυπνου και παμπόνηρου ανδρός, που οδήγησε τους Αθηναίους στον όλεθρο; Ο Αλκιβιάδης αρχικά κέρδισε την εύνοια των Σπαρτιατών και βοήθησε τους αντίπαλους της πατρίδας του, να φέρουν σε πολύ δύσκολη θέση την άλλοτε κραταιή Αθηναϊκή πολιτεία. Στη συνέχεια, ο αδίστακτος ανήρ προσεταιρίζεται τον βασιλέα των Περσών, ενώ στο τέλος επανέρχεται στο Αθηναϊκό στρατόπεδο ως ήρωας, μα η ήττα των Αθηναίων στο μέτωπο της θαλάσσης, χρεώνεται σε αυτόν και ο Αλκιβιάδης φονεύεται μόνος και ανυπεράσπιστος από μερικούς Σπαρτιάτες στρατιώτες.
Περικλής εναντίον Κλέωνα λοιπόν και Νικίας εναντίον Αλκιβιάδη. Ο φιλόδοξος Περικλής, ο διαμορφωτής του Αθηναϊκού μεγαλείου, οδηγεί τους πολίτες του στον πόλεμο με τους Πελοποννησιακή συμμαχία, με απόλυτη σύνεση και λογική. Ο επίσης δημοκρατικός, μα εξωφρενικά αλαζόνας Κλέονας, διακρίνει στον πόλεμο την ευκαιρία να δοξαστεί αιώνια από τον όχλο, εν τέλει όμως χάνει την Αμφίπολη, χάνει την ίδια του τη ζωή και οδηγεί την πολιτεία του σε μία επώδυνη ειρηνευτική συνθήκη. Ο δε Αλκιβιάδης, δρα κοιτώντας αποκλειστικά το ατομικό του συμφέρον και οδηγεί τους Αθηναίους σε μία ανείπωτη τραγωδία, σε αντίθεση με τον συνετό Νικία, ο οποίος παρά την αριστοκρατική του καταγωγή, νοιάζεται τους απλούς πολίτες και δε διεκδικεί ουτοπικές δόξες και μεγαλεία.
Μετά και από αυτά τα δύο ξεκάθαρα ιστορικά παραδείγματα λοιπόν, θεωρώ ότι είναι ευδιάκριτες οι διαφορές μεταξύ ενός φιλόδοξου και συνετού ηγέτη, ο οποίος νοιάζεται το λαό του και μιλάει με τα έργα του και μεταξύ ενός ματαιόδοξου και καιροσκοπικού ηγέτη, ο οποίος αδιαφορεί για το λαό και επιλέγει να χρησιμοποιεί τις μάζες, ως μέσα επίτευξης των ατομικών του προσδοκιών.
Όμως εφόσον θέλουμε να ομιλούμε για δημοκρατικούς θεσμούς και για ελεύθερη διακίνηση ιδεών και απόψεων, οφείλουμε να εγκαθιδρύσουμε τις θεάρεστες αυτές αξίες στην πράξη. Με ποιον τρόπο; Αντιλαμβανόμενοι ότι «κάθε λαός έχει την κυβέρνηση που του αξίζει». Αντιλαμβανόμενοι ότι μεσσίες δεν υπάρχουν σε αυτή τη ζωή. Αντιθέτως, συνετοί και φιλόδοξοι ηγέτες, μπορούν να υπάρξουν, μόνο αν αναδειχθούν μέσα από τα «σπλάχνα» του λαού. Μόνο εάν οι πολίτες ενός κράτους πάψουν να είναι είτε ηττοπαθείς είτε ματαιόδοξοι, μόνο τότε οι πολίτες αυτοί, θα κυβερνηθούν από τους ανάλογους κυβερνήτες.
Εν ολίγοις, έχουμε την ευλογία να σκεφτόμαστε ελεύθερα. Ας αξιοποιήσουμε την ευλογία αυτή λοιπόν και ας πάψουμε να αναζητούμε «ουρανοκατέβατες αυθεντίες» που θα μας σώσουν. Ας ξεπεράσουμε τις ιδεολογικές και αξιακές μας στρεβλώσεις και ας καταστήσουμε τις κυβερνήσεις, μέσα εκπλήρωσης των δικών μας αγνών, συνετών και φιλόδοξων αξιών! Ας εμπνευστούμε από το ένδοξο παρελθόν μας και ας διαμορφώσουμε στο παρόν τις βάσεις, για ένα ακόμα λαμπρότερο μέλλον!