Η σωφροσύνη εναντίον της παρορμητικότητας
Ένα σπουδαίο κεφάλαιο της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ανθρώπινες κοινωνίες βλέπετε οργανώθηκαν και «χτίστηκαν» πάνω σε μύθους. Για κάθε κλάδο της ανθρώπινης ύπαρξης, υπάρχει και ένας μύθος να τον συνοδεύει. Η γοητεία δε που ασκεί ο μύθος στις ψυχές των ανθρώπων, εξηγείται υπέροχα από τον μεγάλο αυτό σοφό της αρχαιότητας, τον Πλάτωνα και την περίφημη αυτή φράση του: «Πίσω από κάθε μύθο, βρίσκεται μια αλήθεια.» Αυτή ακριβώς η αλήθεια λοιπόν πίσω από τις διάφορες υπερβολές και φαντασιώσεις, είναι αυτή που μας συγκινεί, που μας κεντρίζει το ενδιαφέρον και εν τέλει είναι αυτή την οποία οι πάντες προσπαθούν να εντοπίσουν.
Η μυθολογία όμως, προσφέρει και πολύτιμα διδάγματα, για τον αξιακό κώδικα ενός λαού, αλλά και γενικότερα για την καθημερινότητα και τις συνήθειες του. Είναι λοιπόν η μυθολογία αδιαμφισβήτητα κατά τη γνώμη μου, ένας πολύ σημαντικός και ιδιαίτερος κλάδος της ιστορικής επιστήμης. Τόσο σημαντικός, που πραγματικά θλίβομαι για την περιθωριοποίηση που του επιφυλάξαμε. Πλέον βλέπετε οι μύθοι ( χωρίς να εκλείπουν οι φωτεινές εξαιρέσεις), δε χρησιμοποιούνται ως εργαλείο ιστορικής και κοινωνιολογικής έρευνας, μα ως ευχάριστα παραμυθάκια για να νανουρίσουν τα παιδιά ή ως κινηματογραφικές και άκρως γραφικές καρικατούρες, χωρίς κανένα υπόβαθρο (εννοείται πως και σε αυτή την περίπτωση δεν εκλείπουν οι φωτεινές εξαιρέσεις). Όλα αυτά από μόνα τους, ασφαλώς και δεν αποτελούν πρόβλημα ούτε είναι κατακριτέα. Όλα αυτά μαζί όμως, σίγουρα δημιουργούν ένα δυσάρεστο περιβάλλον. Ένα δυσάρεστο περιβάλλον, το οποίο οδηγεί στην πλήρη απαξίωση και περιθωριοποίηση, ενός πολύ σημαντικού κλάδου της ιστορικής και κοινωνιολογικής επιστήμης. Είναι λοιπόν χρέος της πολιτείας μας θαρρώ, να δώσει στον ιστορικό αυτό κλάδο, την πρέπουσα σημασία. Ευχάριστα μεν, αποτελεσματικά δε, να φροντίσει ώστε οι Έλληνες να μαθαίνουν το «γράμμα» του μύθου, αλλά και το ιστορικό, κοινωνικοπολιτικό και αξιακό του υπόβαθρο.
Σήμερα λοιπόν, θα αναφερθώ σε δύο άκρως ενδιαφέρουσες μορφές της αρχαιοελληνικής μυθολογίας. Στη Παλλάδα Θεά της Σοφίας, της Ειρήνης και του συνετού πολέμου, Αθηνάς, καθώς και στον πομπώδη, χειμαρρώδη και αιμοχαρή Θεό του πολέμου, τον Ενυάλιο Άρη. Η διαμάχη των δύο αυτών θεϊκών μορφών γνωστή σε όλους, κυρίως από τα Ομηρικά έπη. Ποιες όμως οι προεκτάσεις της και το βαθύτερο υπόβαθρο της; Ποιοι οι ευχάριστοι μα άκρως ουσιαστικοί συμβολισμοί της; Προτού εισέλθουμε στον «πυρήνα» της επικής αυτής διαμάχης όμως, οφείλουμε να αναλύσουμε την καταγωγή και τα κατορθώματα των δύο αυτών μορφών.
Ο Ενυάλιος Άρης, ήταν γιος του Κρονείδη Διός και της βασίλισσας θνητών και αθανάτων, της Ήρας. Ήταν μάλιστα μαζί με την Ήβη ( θεά της νεότητας) και την Ειλείθυια ( θεά του τοκετού), ένας από τους λίγους γνήσιους αθάνατους, χωρίς θνητό αίμα στις φλέβες του και γνήσιος απόγονος του αθάνατου και παντοδύναμου βασιλικού ζεύγους Διός και Ήρας. Αντίθετα η Αθηνά, υπήρξε κόρη του Διός και της σοφής Μήτιδος, η οποία υπήρξε απόγονος της γενεάς των ηττημένων Τιτάνων. Όταν λοιπόν ο Δίας πληροφορήθηκε ότι μετά την Αθηνά, η Μήτις θα γεννούσε έναν γιο, ο οποίος θα τον εκθρόνιζε, σαφώς και πανικοβλήθηκε. Πανικόβλητος ο πατέρας Θεών και ανθρώπων λοιπόν, κατάπιε τη Μήτιδα, ενώ κυοφορούσε ακόμη την Αθηνά. Έπειτα με τη βοήθεια του ξακουστού Προμηθέως , ο Δίας γέννησε την Αθηνά, ενώ η Μήτις παρέμεινε μέσα του. Η Αθηνά δε, γεννήθηκε πάνοπλη και έχοντας ως πολύτιμο εφόδιο τη σοφία, που η αδικοχαμένη μητέρα της, της κληροδότησε.
Τα δύο αδέρφια λοιπόν, με τις εντελώς διαφορετικές καταβολές, εξ' αρχής συγκρούστηκαν μεταξύ τους. Ο πολεμοχαρής και απερίσκεπτος Θεός του Πολέμου, δε θα μπορούσε άλλωστε να συμβαδίζει με τις απόψεις της συνετής, υπομονετικής και ετοιμοπόλεμης Θεά της Σοφίας και της σύνεσης. Οι τρεις κυριότερες στιγμές σύγκρουσης και έντασης μεταξύ των δύο ισχυρών αυτών προσωπικοτήτων, είναι οι εξής: Κατά το ένατο έτος του τρωικού πολέμου και ενώ ο Αχιλλεύς έχει εγκαταλείψει, πικραμένος με τον αυταρχικό Αγαμέμνονα, το πεδίο των μαχών, η προστάτιδα των Δαναών Αθηνά, καλεί το Διομήδη να προασπιστεί τη τιμή των συμπολεμιστών του και να τρέψει σε φυγή τους αντιπάλους. Πράγματι ο Διομήδης, με τη Θεά της Σοφίας αθέατη προστάτιδα του, ισοπεδώνει όποιον αντίπαλο τολμά να σταθεί εμπόδιο στο διάβα του. Όταν ξαφνικά αντικρίζει έναν πελώριο και επιβλητικό πολεμιστή, να τρέπει ολομόναχος σε φυγή τους Δαναούς και να ενθαρρύνει τους Τρώες να αντεπιτεθούν. Ο Άνδρας αυτός ήταν φυσικά ο Θεός του πολέμου. Ο Θεός του πολέμου, ο οποίος βλέποντας το Διομήδη να κινείται προς το μέρος του αρχικώς αιφνιδιάζεται, μα στη συνέχεια κινείται απειλητικά εναντίον του. Εκτοξεύει το δόρυ του προς το μέρος του θρασύτατου θνητού, μα η Αθηνά προστατεύει τον ευνοούμενο της, ενώ στη συνέχεια κατευθύνει με αξιοθαύμαστη μαεστρία το δόρυ του και αυτό πληγώνει βαθύτατα το Θεό του πολέμου, ο οποίος σφαδάζει αιμόφυρτος και αποχωρεί από το πεδίο της μάχης. Αποχωρεί και ζητά από τον πατέρα του να τιμωρήσει την κόρη του, η οποία παρενέβη τις ρητές εντολές του για ουδετερότητα, μα εκείνος αντί να τον στηρίξει, καταφέρεται εναντίον του και τον αποκαλεί ως τον πιο μισητό από όλους τους Θεούς.
Η δεύτερη σύγκρουση έρχεται, όταν οι Δαναοί εισβάλλουν στην πόλη της Τροίας και ξεκινά η τελευταία και πιο επική μάχη από όλες. Σύσσωμοι οι Θεοί, σπεύδουν να αναμετρηθούν και να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές, βρίσκοντας την πλέον κατάλληλη αφορμή. Ο Θεός του πολέμου όπως είναι λογικό, διάλεξε την αναμέτρηση με την αιώνια αντίπαλο του Αθηνά. Την χαρακτηρίζει αδιάντροπη σκύλα και την κατηγορεί πως διαρκώς φέρνει προβλήματα στους Θεούς και εκτοξεύει το δόρυ του προς το μέρος της, μα η Αθηνά με την αδιαπέραστη ασπίδα της, αποκρούει το ισχυρό χτύπημα. Έπειτα με την χαρακτηριστική ευστροφία και πολεμική της ικανότητα, αρπάζει μια πελώρια κοτρόνα και την εκτοξεύει στο λαιμό του Θεού του πολέμου, ο οποίος τρεκλίζει και ύστερα πέφτει στο έδαφος σε άθλια κατάσταση, ενώ οι υπόλοιποι Θεοί ( πλην της αγαπημένης του Αφροδίτης η οποία τον παρηγορεί), σπεύδουν να γελάσουν μαζί του.
Η Τρίτη και λιγότερο γνωστή τους σύγκρουση, βρίσκεται στο έπος της Τηλεγόνειας και σχετίζεται με τη διαμάχη των Θεσπρωτών ( των οποίων ηγείτο ο ξακουστός και πολυμήχανος Οδυσσέας) και των Βρυγών, η οποία έχει ως νικητή τους Βρύγες, οι οποίοι απολάμβαναν την έμπρακτη συμπαράσταση του Ενυάλιου Άρεως. Η Θεά της Σοφίας για ακόμα μια φορά όμως, θέλησε να παρέμβει υπέρ του εκλεκτού της Οδυσσέα. Προκάλεσε τον θορυβώδη αδερφό της σε μονομαχία και εκείνος αποδέχτηκε την πρόσκληση. Με παρέμβαση του Απόλλωνος όμως και κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, μία νέα επική σύγκρουση μεταξύ τους, αποτρέπεται.
Ποιος ο λόγος όμως που ο χειμαρρώδης Θεός του πολέμου, αδυνατούσε να αντιμετωπίσει τη συνετή Θεά της σοφίας; Η σωφροσύνη της Αθηνάς ασφαλώς. Διότι όσο ικανός πολεμιστής και εάν είσαι, εάν δε λειτουργείς με το μυαλό μα με το συναίσθημα, σίγουρα θα ηττηθείς. Εάν δε δίνεις μία μάχη όταν πρέπει να τη δώσεις, με νηφάλιο πνεύμα και ακλόνητη αυτοπεποίθηση, παρά διαρκώς αναζητείς τη σύγκρουση και καταλήγεις να γελοιοποιείσαι με τις πομπώδεις αερολογίες σου, τότε όταν θα έρθει η στιγμή της σύγκρουσης, είναι βέβαιο ότι θα ηττηθείς. Η πολεμική αρετή της σύνεσης, της νηφαλιότητας και της ορθής σκέψης και εξάσκησης, την οποία οι αρχαίοι Έλληνες κατείχαν, αποτυπώνεται πλήρως στο πρόσωπο μυθολογικών μορφών όπως η Παλλάδα Αθηνά, αλλά και ιστορικών μορφών όπως ο Κόδρος, ο Περικλής, Ο Αρχίδαμος κ.α.
Από την άλλη βέβαια, ο Θεός του πολέμου, συμβολίζει τη γενναιότητα και το ασυμβίβαστο πνεύμα των Ελλήνων. Συμβολίζει τη θυσία του Λεωνίδα και των στρατιωτών του στις Θερμοπύλες, συμβολίζει την αντίσταση των Ερετριέων στην πανίσχυρη Περσική αυτοκρατορία, συμβολίζει την νικηφόρα εκστρατεία του Μεγάλου Αλέξανδρου και άλλες τόσες ένδοξες στιγμές του Ελληνισμού, οι οποίες δίχως το θάρρος και την γενναιότητα, που ο Ενυάλιος Άρης συμβολίζει, δε θα είχαν πραγματοποιηθεί ποτέ. Βέβαια η διαχωριστή γραμμή μεταξύ της γενναιότητας και της φαιδρότητας, μεταξύ της αυτοπεποίθησης και της αυτοκαταστοφικότητας είναι πολύ λεπτή και διόλου ευδιάκριτη. Χαρακτηριστικά ιστορικά παραδείγματα αποτελούν ο δημαγωγός Κλέων και η εκστρατεία του για την ανακατάληψη της Αμφιπόλεως, ο Περδίκκας, ο εκλεκτός του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τη διαδοχή του ( ήταν σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές αυτός που έλαβε το δαχτυλίδι της διαδοχής), ο οποίος με την αλαζονική του στάση, οδηγήθηκε σε ένα πολύ θλιβερό και άδοξο τέλος κ.α.
Μία ακόμα όμως αρετή του Ελληνισμού, η οποία προκύπτει διαβάζοντας τις περιπέτειες των δύο θεϊκών αυτών μορφών, είναι η αρετή της δίκαιης κρίσης και της αμεροληψίας. Είναι η αρχή πως η δικαιοσύνη πρέπει να είναι «τυφλή» και να μην αποτελεί όργανο στα χέρια μίας αυταρχικής εξουσίας. Πως προκύπτει όμως αυτή η αρετή; Κάποτε λοιπόν, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, ο Θεός του πολέμου δικάστηκε στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο Άρειος Πάγος, για το κακούργημα της δολοφονίας. Της δολοφονίας δε του Αλιρρόθιου, ο οποίος ήταν υιός του κοσμοσείστη Ποσειδώνος και ο οποίος επιχείρησε να ασελγήσει στο κορμί της Αλκίππης ( κόρης του Άρεως). Το αποτέλεσμα της δίκης εξαιρετικά αμφίρροπο. Οι ισορροπίες λεπτές και η μοίρα του Άρεως ( ο οποίος κινδύνευε με εξορία από τον Όλυμπο και απώλεια της αθανασίας του), κρίνεται από τη ψήφο της συνετής, αλλά και αιώνιας εχθρού του, της Παλλάδος Αθηνάς. Όλοι αναμένουν την καταδίκη του Άρεως, μα η Αθηνά ψηφίζει υπέρ της αθώωσης τους αδερφού της, κατανοώντας το πατρικό ένστικτο το οποίο λειτούργησε στη συγκεκριμένη περίπτωση και την δικαιολογημένη οργή του Άρεως. Η Θεά της Σοφίας λοιπόν, η θεά που αποτελεί ηθικό και αξιακό πρότυπο για σύσσωμο τον αρχαιοελληνικό κόσμο, έχει τη δυνατότητα να απαλλαγεί από τον αιώνιο εχθρό της, όμως δεν το κάνει. Δεν το κάνει διότι η δικαιοσύνη είναι το υπέρτατο αγαθό στις ζωές μας. Η δικαιοσύνη είναι αυτή που αφαιρεί από τον ισχυρό τα ανεξέλεγκτα προνόμια του και επιφέρει την πραγματικά ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, ενώ παράλληλα εξασφαλίζει την εύρυθμη λειτουργία των ανθρωπίνων κοινωνιών.
Ελπίζω με το σημερινό μου άρθρο, να κατάφερα να σας μεταδώσω τη δική μου ακλόνητη και ισχυρή πεποίθηση. Τη δική μου ισχυρή πεποίθηση, πως όταν μάθουμε εμείς οι ίδιοι, αλλά κυρίως όταν μάθουν οι ακόμα νεότερες γενεές να διαβάζουν πέρα από το «γράμμα» του μύθου και να βρίσκουν την ουσία του, τότε ναι. Ο κόσμος μας θα γίνει δικαιότερος και οι ηθικές αξίες που τόσο πολύ έχουν καταβαραθρωθεί, θα αποκτήσουν και πάλι πρωταγωνιστικό και όχι δευτεραγωνιστικό ρόλο στις ανθρώπινες σχέσεις.