Η Θεοδοσιανή περίοδος και ο ανασχηματισμός της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
Η Ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η λεγόμενη Ρωμανία, γέννησε σπουδαίους και θλιβερούς αυτοκράτορες. Γέννησε αυτοκράτορες με πλείστες αρετές και όραμα, αλλά και αυτοκράτορες με απύθμενη έπαρση και ανικανότητα. Βέβαια, η Ρωμανία γέννησε ως επί το πλείστον αυτοκράτορες οι οποίοι ήσαν αμφιλεγόμενοι. Πως δικαιολογείται αυτό; Απλούστατα, ένας αυτοκράτορας μπορεί να διακρίθηκε στο κομμάτι των στρατιωτικών αναμετρήσεων φέρνοντας ένδοξες νίκες, αλλά στο διοικητικό κομμάτι να απέτυχε να φέρει ομόνοια και ευημερία στο λαό του( Ιουλιανός Παραβάτης π.Χ.), ενώ κάποιος άλλος αυτοκράτορας μπορεί να διακρίθηκε στο κομμάτι των διοικητικών μεταρρυθμίσεων και να απέτυχε στο στρατιωτικό κομμάτι ( ο Νικηφόρος Α' για παράδειγμα διοίκησε την αυτοκρατορία του με πρόσημο φιλολαϊκό και καινοτόμο, αλλά βρήκε μαρτυρικό θάνατο κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στη Βουλγαρία, εναντίον του Κρούμου).
Όμως επειδή γνωρίζετε πως μου αρέσει να αναπτύσσω τις θεωρίες μου επί συγκεκριμένων ιστορικών και επιστημονικών παραδειγμάτων, θέλω να αναπτύξω τη θέση μου, βασιζόμενος σε μία δυναστεία η οποία κυριολεκτικά ΣΗΜΑΔΕΨΕ την μακραίωνη ιστορία της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η Δυναστεία του Θεοδοσίου Α' ( πιο γνωστός ως Θεοδόσιος ο Μέγας), υπήρξε πράγματι μία πολύ σημαντική δυναστεία. Μία αυτοκρατορική δυναστεία η οποία μπορεί να μην διακρίθηκε σε μεγάλο βαθμό για τα στρατιωτικά της επιτεύγματα, μα με τις διοικητικές τις μεταρρυθμίσεις, πραγματικά έθεσε τις βάσεις για την απαλλαγή της Ρωμανίας από το λατινικό και ειδωλολατρικό της στοιχείο και διαμόρφωσε την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, που όλοι έχουμε σήμερα στο μυαλό μας. Μία αυτοκρατορία δηλαδή, στην οποία τα πάντα περιστρέφονταν γύρω από την χριστιανική πίστη, ενώ οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας αυτής, σύμφωνα και με τους λόγους του Πλήθωνος Γεμιστού προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγο Β': μιλούσαν Ελληνικά και λάμβαναν την ελληνική παιδεία ( "εσμέν γαρ ών ηγείσθε τε και βασιλεύετε Έλληνες το γένος, ως ή τε φωνή και πάτριος παιδεία μαρτυρεί").
Στο σημείο αυτό εύλογα θα αναρωτηθείτε: Πως είναι δυνατόν ο Θεοδόσιος Α', ο άνθρωπος που πολέμησε την αρχαιοελληνική θρησκεία και τον αρχαιοελληνικό τρόπο ζωής με ασίγαστο μένος, να ωφέλησε τον Ελληνισμό; Όμως για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, πρέπει να δούμε συνοπτικά τα πεπραγμένα του Θεοδοσίου, αλλά και των επιγόνων του, έτσι ώστε να κατανοήσουμε γιατί η δράση τους υπήρξε ωφέλιμη για τον Ελληνισμό. Ο Θεοδόσιος Α' λοιπόν, χρίστηκε Συναυτοκράτορας του Γρατιανού ( αυτοκράτωρ του δυτικού μέρους της απέραντης αυτοκρατορίας) το 379 μ.Χ. σε μία περίοδο εξαιρετικά δύσκολη για την Ρωμανία. Τα γοτθικά -γερμανικά φύλλα λεηλατούσαν την Θράκη και απειλούσαν τους κατοίκους των Βαλκανικών περιοχών της αυτοκρατορίας, καθώς είχαν περάσει τη λεγόμενη Χερσόνησο του Αίμου. Ο Θεοδόσιος Α' όμως, ικανότατος στρατιωτικός καθώς ήταν, κατόρθωσε να απωθήσει τους Γότθους στην περιοχή πίσω από τον Αίμο και να συνάψει ειρήνη μαζί τους. Μία ειρήνη η οποία προέβλεπε πως τα Γερμανικά αυτά φύλλα, θα εγκαθίσταντο στην Παννονία (Οστρογότθοι) και στο βόρειο τμήμα της Θρακικής διοικήσεως (Βησιγότθοι), θα απολάμβαναν πλήρη αυτονομία και σε αντάλλαγμα των παραχωρήσεων αυτών θα εντάσσονταν στον στρατό της αυτοκρατορίας με την ονομασία «Φοιδεράτοι». Και εάν πολλοί κατακρίνουν το υψηλό κόστος της μισθοδοσίας τους, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι οι Φοιδεράτοι υπήρξαν ικανότατοι πολεμιστές και πολλοί από αυτούς κατέλαβαν σημαντικά στρατιωτικά αξιώματα ( Φούλκαρις ο Έρουλος κ.α.).
Αφού λοιπόν ο Θεοδόσιος Α' εξασφάλισε την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας του και γνωρίζοντας ότι η ενιαία θρησκεία αποτελεί παράγοντα ενότητας και σταθερότητας για ένα κράτος, θέλησε να ενοποιήσει τον λαό του και να δώσει τέλος στις έριδες των αντιμαχόμενων θρησκευτικών ομάδων. Κάπως έτσι λοιπόν αποφάσισε να στηρίξει το ορθόδοξο δόγμα όπως αυτό εκφράστηκε στην Α' οικουμενική σύνοδο της Νίκαιας ( υπό την προεδρία του Μεγάλου Κωνσταντίνου μάλιστα) και το 381 μ.Χ. στην Β' οικουμενική σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως επαναβεβαίωσε τις αποφάσεις της Νίκαιας και δεσμεύτηκε για την πιστή και απαρέγκλιτη εφαρμογή τους. Οι αποφάσεις που έπληξαν την εθνική θρησκεία πολλές και παραθέτουμε μερικές επιγραμματικά: Στις 21 Δεκεμβρίου του 382 απαγόρευσε με ποινή θανάτου και δήμευση της περιουσίας των ενόχων Εθνικών ( οπαδοί της αρχαιοελληνικής θρησκείας) κάθε μορφή θυσίας, μαντικής, ψαλμωδιών προς τιμή των Θεών ή τις απλές επισκέψεις σε αρχαίους Ναούς.
Το 384 προχώρησε σε μία απόφαση εντελώς δογματική και καταδικαστέα σε επίπεδο πολιτιστικό και αξιακό, καθώς διέταξε την κατεδάφιση ή το σφράγισμα ειδωλολατρικών Ιερών και υπέγραψε νέα απαγόρευση των θυσιών, ενώ στις 24 Φεβρουαρίου του 391 ανανέωσε την πλήρη απαγόρευση των θυσιών, των επισκέψεων σε ειδωλολατρικούς ναούς: «Κανείς δεν θα μολυνθεί με θυσίες και σφάγια, κανείς δεν θα πλησιάσει ή θα εισέλθει σε Ναούς, ούτε θα σηκώσει τα μάτια σε εικόνες φτιαγμένες από ανθρώπινο χέρι, διαφορετικά θα είναι ένοχος μπροστά στους ανθρώπινους και τους θεϊκούς νόμους»
Ο Θεοδόσιος Α' υπήρξε λοιπόν μία αδιαμφισβήτητα απολυταρχική φυσιογνωμία. Η βιαιότητα με την οποία διοίκησε είναι πράγματι καταδικαστέα και περιστατικά όπως η σφαγή των 7.000 Θεσσαλονικέων στον ιππόδρομο της πόλεως το 390, οι οποίοι διαμαρτυρόντουσαν ( κατά τον Θεοφάνη Ομολογητή) για την απαράδεκτη συμπεριφορά των Γότθων φρουρών απέναντι τους, αποτελούν μελανές σελίδες του αυτοκρατορικού του βίου. Το συγκεκριμένο δε άγος, το πλήρωσε και το μετάνιωσε, καθώς ταπεινώθηκε όσο κανείς άλλος αυτοκράτορας. Πιο συγκεκριμένα; Την εποχή εκείνη ο Θεοδόσιος βρισκόταν στα Μεδιόλανα και τα νέα της φρικαλέας αυτής σφαγής, συγκλόνισαν τον επίσκοπο Μεδιολάνων Αμβρόσιο, ο οποίος καταδίκασε τις σφαγές δηλώνοντας στον αυτοκράτορα εγγράφως ότι δεν θα δεχτεί να τον κοινωνήσει, εάν δεν μετανοήσει δημοσίως για το ανοσιούργημα αυτό. Ο Θεοδόσιος υπέκυψε στις απαιτήσεις του Αμβρόσιου και ταπεινώθηκε δημόσια, αφού αφορίστηκε και του απαγορεύτηκε η είσοδος στην εκκλησία για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, ο επίσκοπος Μεδιολάνων του απαγόρευσε να φοράει τα αυτοκρατορικά εμβλήματα κατά την διάρκεια της εξιλεώσεως του!
Όμως επιστρέφοντας στην αποτίμηση των πολιτικών του πεπραγμένων, και μεταφερόμενοι στον Σεπτέμβριο του 394 βλέπουμε ότι ο Θεοδόσιος διατράνωσε την θρησκευτική-διοικητική του πολιτική στο πεδίο των μαχών, καθώς αντιμετώπισε με ολοκληρωτική επιτυχία τα στασιαστικά στρατεύματα του Νικόμαχου Φλαβιανού και του Αρβογάστη, τα οποία είχαν την υποστήριξη της ειδωλολατρικής πλειοψηφίας της ρωμαϊκής Συγκλήτου, νικώντας τον στρατό τους στη φονική μάχη του Φρίγδου και εξοντώνοντας μετά όλους τους πρωτεργάτες της ανταρσίας. Όπως είναι λογικό, οι απλοί στρατιώτες και ο απλός λαός θεώρησε τη νίκη αυτή θεόσταλτη και κάπως έτσι ο Θεοδόσιος απεβίωσε, αφήνοντας μία πολύ ισχυρή πολιτική παρακαταθήκη πίσω του. Και ποια ήταν η παρακαταθήκη αυτή;
Η συντριπτική πλειοψηφία της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, υπηρετεί πλέον μία κοινή θρησκεία. Η πίστη στον ορθόδοξο χριστιανισμό είναι αυτή που θα σώσει την Ρωμανία σε πολλές κρίσιμες και δύσκολες καταστάσεις ( πολιορκία Κωνσταντινούπολης από Αβαροσλάβους 626 μ.Χ. εκστρατεία Ηρακλείου υπέρ του τιμίου σταυρού κ.α.). Επίσης, η Δυτική και ρωμαιοκεντρική πλευρά της αυτοκρατορίας περιθωριοποιείται και η Ανατολική και σε πολύ μεγάλο βαθμό Ελληνική πλευρά, αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο.
Όμως η καθαρά ελληνοκεντρική στροφή της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, συντελείται επί των ημερών του Θεοδοσίου Β' (Εγγονός του Θεοδοσίου Α', ο οποίος διαδέχτηκε τον αδύναμο και άτολμο πατέρα του, τον Αρκάδιο). Από το 408 έως και το 450 λοιπόν, συντελέστηκαν στην αυτοκρατορία μεταρρυθμίσεις «σταθμοί» για την μετέπειτα πορεία της. Αρχικά στο στρατιωτικό κομμάτι, ο Θεοδόσιος Β' αντιμετώπισε επιτυχώς τις επιδρομές των Βανδάλων στη Βόρεια Αφρική, σύναψε μία εκατονταετή ειρήνη με τους Πέρσες το 422 μ.Χ. ενώ εκδίωξε τις ορδές του Αννίβα από τα εδάφη του, με μία κοστοβόρα συνθήκη ειρήνης.
Αναφερόμενοι όμως, στις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Θεοδοσίου Β', οφείλουμε πρωτίστως να μνημονεύσουμε την Ελληνίδα και οξυδερκή του σύζυγο Ευδοκία, η οποία καταγόταν από οικογένεια εθνικών στο θρήσκευμα και αρχικώς ονομαζόταν Αθηναΐς. Πιο συγκεκριμένα, Καταγόταν από την Αθήνα και ήταν κόρη του Λεοντίου, καθηγητή ρητορικής στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών. Έλαβε μάλιστα μία πραγματικά αξιόλογη και πολύπλευρη μόρφωση, αφού είχε διδαχθεί τον Όμηρο, τους τραγικούς, το Λυσία και το Δημοσθένη, νεοπλατωνική φιλοσοφία, αστρονομία και γεωμετρία. Η πολυσχιδής και ελληνοπρεπής εκπαίδευση που έλαβε λοιπόν, ήταν και το διαπιστευτήριο της επιτυχίας της ως αυτοκράτειρα και δικαιολογούν το λαμπρό μεταρρυθμιστικό της έργο.
Επομένως, το αυτοκρατορικό αυτό ζεύγος μνημονεύεται δικαίως όχι τόσο για τα στρατιωτικά, αλλά για τα εκπαιδευτικά και νομικά του επιτεύγματα. Το έτος 425 μ.Χ. αποτελεί σταθμό στην ιστορία της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας λοιπόν, ακριβώς επειδή εκείνη τη χρονιά ιδρύεται το λεγόμενο πανδιδακτήριο της Μαγναύρας ( το σημερινό Πανεπιστήμιο). Το εντυπωσιακό αυτό πνευματικό οικοδόμημα, είχε δέκα έδρες ελληνικής και δέκα έδρες λατινικής γραμματικής, πέντε έδρες ελληνικής και τρεις έδρες λατινικής ρητορικής, μία έδρα φιλοσοφίας και δύο έδρες νομικές. Η δε πλειοδοσία που υπήρχε στην Ελληνοπρεπή αγωγή των φοιτητών του πανδιδακτηρίου είναι σαφής και λίαν σπουδαία. Ενώ πρέπει να τονίσουμε, ότι το πανδιδακτήριο λειτούργησε αδιαλείπτως μέχρι και το 1453 και την άλωση της πόλεως και γέννησε πολλούς σπουδαίους λόγιους.
Όμως επί των ημερών του Θεοδοσίου Β' συντελέστηκαν δύο ακόμα πολύ σημαντικές τομές. Αρχικά κατασκευάστηκαν τα περίφημα και άκρως επιβλητικά «Θεοδοσιανά τείχη» της Κωνσταντινουπόλεως, ενώ το 438 δημοσιεύτηκε ο «Θεοδοσιανός κώδιξ». Ένα νομικό αριστούργημα, μέσα στο οποίο καταγράφηκαν όλα τα αυτοκρατορικά-κρατικά διατάγματα, από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου και έπειτα. Ένα έργο τομής, για το οποίο μπορεί ο Θεοδόσιος Β' να μην επαινέθηκε με φλογερούς λόγους και πομπώδη ποιήματα, μα η πολιτεία και ο απλός λαός ευνοήθηκε από το έργο αυτό σε υπερθετικό βαθμό.
Η Θεοδοσιανή δυναστεία εκλείπει όμως, με τον αυτοκράτορα Μαρκιανό ( 450-457), ο οποίος προερχόταν από μία άσημη οικογένεια, μα με την στρατιωτική του αξία μπόρεσε να ανέλθει στην ιεραρχία της αυτοκρατορίας και εν τέλει νυμφευόμενος την Πουλχερία ( η δυναμική και άκρως χειριστική αδερφή του Θεοδοσίου Β') κατόρθωσε να στεφθεί αυτοκράτωρ. Διακρίθηκε μάλιστα, για την πιστή του στη Θεοδοσιανή πολιτική, η οποία απομόνωσε το δυτικό κομμάτι της αυτοκρατορίας και επικεντρώθηκε στην επίτευξη ενότητας και σταθερότητας στο πολύ σημαντικό για λόγους γεωπολιτικούς, οικονομικούς και διοικητικούς, ανατολικό κομμάτι. Δεν πρέπει λοιπόν να εκπλαγούμε διαβάζοντας ότι ο Μαρκιανός δεν έκανε κάποια ουσιαστική προσπάθεια για να αποτρέψει την άλωση της πάλαι ποτέ κραταιής Ρώμης, από τους Βάνδαλους το 355 μ.Χ. Πρέπει αντιθέτως να μνημονεύσουμε τα σπουδαία οικοδομικά έργα που περάτωσε στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και στο αποτέλεσμα της Δ' οικουμενικής Συνόδου του 351 μ.Χ. ( στην οποία προέδρευσε ο ίδιος) και στην οποία επιβεβαιώθηκε για ακόμα μια φορά το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πιο συγκεκριμένα, την εποχή του Μαρκιανού, επικρατούσε έντονη διαμάχη ανάμεσα στους Ορθοδόξους και τους Μονοφυσίτες. Οι μεν Ορθόδοξοι υποστήριζαν ότι ο Χριστός διέθετε δύο φύσεις, την θεϊκή και την ανθρώπινη, οι δε Μονοφυσίτες πίστευαν πως ο Χριστός είχε μόνο μία φύση, την θεϊκή. Με τη Δ' οικουμενική σύνοδο της Χαλκηδόνας λοιπόν ( η οποία ακολούθησε την Γ' οικουμενική της Εφέσου, στην οποία ο Νεστοριανισμός καταδικάστηκε ως αίρεση) ο μονοφυσιτισμός καταδικάστηκε ως αίρεση, ενώ η Σύνοδος της Χαλκηδόνας έβαζε τέλος στις βίαιες συγκρούσεις Μονοφυσιτών της Αλεξάνδρειας και Ορθοδόξων της Αντιόχειας.
Η σύνοδος αυτή υπήρξε επίσης και ο εγκαθιδρυτής της έντονης και αέναης διένεξης μεταξύ του πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως και της Παπικής εκκλησίας, καθώς σύμφωνα με τον κανόνα 28' της Συνόδου, η επισκοπή της Κωνσταντινουπόλεως, πλέον θα ονομαζόταν "πατριαρχείο" και θα είχε σχεδόν ίσα δικαιώματα με την αντίστοιχη της Ρώμης.
Αυτή ήταν εν ολίγοις, η ιστορία της αμφιλεγόμενης Θεοδοσιανής δυναστείας. Μίας δυναστείας η οποία διαμόρφωσε το κοινωνικοπολιτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο της Ρωμανίας, για τους επόμενους αιώνες. Μίας δυναστείας η οποία δεν διακρίθηκε τόσο για τα στρατιωτικά όσο για τα διοικητικά και πολιτικά της επιτεύγματα. Μίας δυναστείας η οποία προσέφερε στη Ρωμανία την απαραίτητη θρησκευτική ενότητα και ομόνοια ( οι τρεις οικουμενικές σύνοδοι οι οποίες εδραίωσαν το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα), η οποία υπήρξε η κινητήριος δύναμη όλων των μετέπειτα δύσκολων και επίπονων στρατιωτικών αγώνων. Μίας δυναστείας η οποία παρέδωσε ένα ολοκληρωμένο και αξιομνημόνευτο για τα δεδομένα της εποχής νομικό σύστημα, ενώ μέσω του πανδιδακτηρίου ενίσχυσε την ελληνοπρεπή εκπαίδευση των κατοίκων της αυτοκρατορίας και παρέδωσε στους διαδόχους της ένα πολιτισμικό έργο πνοής, η αξία του οποίου αναγνωρίζεται ακόμα και στις μέρες μας!