Ηρόστρατος ο ματαιόδοξος ή ο φιλόδοξος
« Κάθε Έλληνας που δεν παίρνει, ας είναι και μια φορά στη ζωή του, μια γενναία απόφαση, προδίνει τη ράτσα του», αποφαίνεται ο Νίκος Καζαντζάκης στο καθηλωτικό σύγγραμμα του « Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Η ρήση αυτή όσο ελληνοκεντρική και αν μοιάζει, αποτυπώνει θεωρώ υποδειγματικά το ποιόν της Ελληνικής ψυχής. Το ποιον των Ελλήνων ταξιδιωτών που πάντοτε ήθελαν να εξερευνήσουν και να κατακτήσουν νέους ορίζοντες. Των Ελλήνων που αποίκησαν την Κάτω Ιταλία και δημιούργησαν την Μεγάλη Ελλάδα της Δύσεως, καθώς και των Ελλήνων που έφτασαν έως τα βάθη της Ασίας και οι οποίοι κατόρθωσαν να διοικήσουν ολάκερη την οικουμένη κατά την Ελληνιστική περίοδο.
Η Ελλάδα αποτελεί πράγματι μία διαχρονική πρωτεύουσα του πνεύματος και των πολιτισμικών αξιών, ακριβώς επειδή οι Έλληνες ποτέ δεν αρκούταν στο μέτριο. Πάντοτε έψαχναν τρόπους για να βελτιώσουν τη ζωή τους και να κατακτήσουν νέες δόξες. Είτε με τη δύναμη των όπλων είτε με τη δύναμη της πειθούς και του λόγου. Οι δεκάδες φιλοσοφικές σχολές, οι αριστουργηματικές τραγωδίες και οι καυστικές σάτιρες, καθώς και η πίστη σε μία συντεταγμένη πολιτεία η οποία διέπεται από νόμους και κανόνες και στην οποία ακόμα και οι βασιλείς και οι ανώτατοι άρχοντες λογοδοτούν για τις αποφάσεις τους, αποδεικνύουν πράγματι έναν λαό φιλόδοξο, ευρηματικό και πρωτοπόρο. Έναν λαό ο οποίος ποτέ δεν παύει να ονειρεύεται και να εξελίσσεται. Έναν λαό ικανό για το καλύτερο και για το χειρότερο βέβαια...
Και αφού κάναμε μία υποτυπώδη σκιαγράφηση της ιδιοσυγκρασίας του Έλληνος, εισερχόμαστε στην ιστορία του Ηρόστρατου. Του ματαιόδοξου αυτού δούλου, ο οποίος κατέστρεψε τη ζωή του, οραματιζόμενος την πολυπόθητη δόξα και την «πολύφερνη» υστεροφημία. Προτού όμως αναλύσουμε τις απόψεις που εκφράζονται για την ιδιόμορφη αυτή μορφή της Ελληνικής ιστορίας, οφείλουμε να παραθέσουμε τα βασικά στοιχεία της περίεργης και αξιομνημόνευτης ιστορίας του...
Ο Ηρόστρατος, φέρεται πως ήταν ένα άτομο των κατωτέρων κοινωνικών τάξεως της πολιτείας της Εφέσου, ενώ εικάζεται ότι μπορεί να ήταν και σκλάβος. Ένας άσημος και καταπιεσμένος άνδρας, ο οποίος βλέπει τη ζωή του να περνά και το όνομα του να χάνεται στη λήθη των χρόνων. Κάπως έτσι λοιπόν, εν μία νυκτί, ο Ηρόστρατος αποφασίζει να κερδίσει την πολυπόθητη αθανασία με κάθε κόστος. Στις 21 Ιουλίου του 356 π.Χ. και ενώ την ίδια στιγμή στην Πέλλα γεννιόταν ο σπουδαίος και τρανός Μέγας Αλέξανδρος ( ο μελλοντικός απελευθερωτής των Ελλήνων της Μικράς Ασίας), ο Ηρόστρατος πυρπολούσε τον Ναό της Αρτέμιδος. Ένα επιβλητικό κατασκεύασμα, του οποίου η ομορφιά ήταν τόση σύμφωνα με τις ιστορικές μαρτυρίες, ώστε χαρακτηρίστηκε ένα από επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου.
Το συνταρακτικό αυτό γεγονός, συγκλόνισε όπως είναι λογικό τους Εφέσιους. Ο ναός της πολιούχου της πόλεως Αρτέμιδος είχε καεί ολοσχερώς και οι ντόπιοι έψαχναν εναγωνιωδώς τον ένοχο έτσι ώστε να τον τιμωρήσουν και να εξευμενίσουν την σκληροτράχηλη και αυστηρή Θεά του κυνηγιού. Κάπως έτσι λοιπόν, η ενοχή του Ηρόστρατου σύντομα αποδεικνύεται και ο άσημος ανήρ συλλαμβάνεται. Βασανίζεται με κυριολεκτικά στυγνό τρόπο και εν τέλει παραδέχεται την ενοχή του. Αιτιολογεί μάλιστα τον εαυτό του τονίζοντας ότι διέπραξε αυτό το ανοσιούργημα όχι διότι δε σεβόταν τη Θεά της φύσεως και του κυνηγιού, αλλά διότι επιθυμούσε να μην πεθάνει ως ένας άσημος σκλάβος, ξεχασμένος από θνητούς και αθανάτους.
Όπως είναι λογικό μετά από όλα αυτά που προαναφέραμε, ο Ηρόστρατος εκτελέστηκε και μάλιστα του επιβλήθηκε και μεταθανάτια τιμωρία, καθώς η μνεία στο όνομα του απαγορευόταν πλέον «διά ροπάλου». Ευτυχώς για αυτόν βέβαια, ο Θεόπομπος ο Χίος ( ιστορικός) διέσωσε το όνομα του και του επέτρεψε να κερδίσει την υστεροφημία που διακαώς επιθυμούσε. Και κάπως έτσι λοιπόν, από τη μία πλευρά ο Ηρόστρατος επέτυχε τον σκοπό του και από την άλλη πλευρά, ένα αξιοθαύμαστο και μεγαλοπρεπές μνημείο του Ελληνισμού έχασε για πάντα το πρωταρχικό του κύρος, θυσιασμένο στην κυριολεξία στον βωμό της δόξας!
Και αφού αναφέραμε τα ιστορικά στοιχεία της ιδιαίτερης αυτής στιγμής στην ιστορία της ανθρωπότητας και του Ελληνισμού, οφείλουμε να αναλύσουμε σε ένα θεωρητικό πλαίσιο, την ψυχοσύνθεση του ματαιόδοξου Ηρόστρατου. Ο Ηρόστρατος, υπήρξε στην καλύτερη περίπτωση ένας άσημος πολίτης και στη χειρότερη ένας απελεύθερος σκλάβος μίας υποδουλωμένης πόλεως. Νομοτελειακά λοιπόν, ήταν καταδικασμένος σε μία ζωή γεμάτη στερήσεις, σκληρή δουλειά, μα το κυριότερο, ήταν καταδικασμένος σε μία ζωή άσημη και άδοξη, η οποία σύντομα θα λησμονούνταν μετά το θάνατο του. Και στο σημείο αυτό, επιβεβαιώνεται η ρήση του Νίκου Καζαντζάκη την οποία παραθέσαμε στην αρχή του άρθρου περί γενναιότητας και περί ελληνικής φυλής. Ευλόγως θα αναρωτηθεί κάποιος, είναι γενναίο να διαπράξεις μία τέτοια επαίσχυντη ιεροσυλία σε επίπεδο θρησκευτικό, αξιακό και πολιτισμικό; Ασφαλώς και όχι!
Ο Ηρόστρατος λοιπόν δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστεί φιλόδοξος. Δεν μπορεί, διότι ο φιλόδοξος άνθρωπος επιδιώκει πράγματι ύψιστες τιμές και αξιώματα, μα επιθυμεί τα αξιώματα αυτά όχι μόνο για να καλύψει την ανάγκη του για υστεροφημία. Τα επιθυμεί αντίθετα για ευνοήσει τον κοινωνικό του περίγυρο και στη συνέχεια να δρέψει τους καρπούς των φιλόδοξων ενεργειών του. Πιο συγκεκριμένα; Φιλόδοξοι ήταν οι Έλληνες οπλαρχηγοί του 21', οι οποίοι έθεσαν πράγματι έναν σκοπό φαινομενικά ακατόρθωτο, μα έθεσαν έναν σκοπό ηθικά και ιστορικά δίκαιο. Έναν σκοπό για τον οποίον όλοι θέλησαν να παλέψουν, πλούσιοι και φτωχοί, κληρικοί και κοσμικοί κ.α. Φιλόδοξος ήταν επίσης ο Μέγας Αλέξανδρος, ο οποίος με υποδειγματικό συνδυασμό τόλμης και σύνεσης και βασιζόμενος στο εξαιρετικό στρατιωτικό κληροδότημα του πατρός του, επιδίωξε και επέτυχε την κατάλυση της άλλοτε κραταιής Περσικής αυτοκρατορίας και την απελευθέρωση των υποδουλωμένων Ελλήνων.
Ο φιλόδοξος άνθρωπος λοιπόν σίγουρα έχει μέσα του υπεροπτικά στοιχεία, μα στην πράξη εργάζεται για το καλό του συνόλου. Αγωνίζεται για έναν σκοπό ηθικά δίκαιο, προσδοκώντας την αναγνώριση των κόπων του. Ο ματαιόδοξος αντίθετα, δεν αγωνίζεται παρά για την ατομική του υστεροφημία. Για εκείνον οι πάντες είναι μέσα επίτευξης των κενόδοξων σκοπών του και όχι πιθανοί επικροτητές του δίκαιου και ένδοξου έργου του. Ματαιόδοξος ήταν για παράδειγμα ο Μέγας Ναπολέων. Ο ιδιοφυής στρατηγός, η μανία του οποίου για δόξα και τιμές, υπήρξε και εκείνη που τον οδήγησε στην ολοκληρωτική και ηχηρή ήττα. Τόση ήταν η ματαιοδοξία και η έπαρση του, ώστε δε δίστασε να αψηφήσει τον στρατηγό «ρωσικό χειμώνα» και να επιχειρήσει μία ολοκληρωτική επίθεση προς τη Ρωσική αυτοκρατορία η οποία του στοίχισε 580.000 στρατιώτες και η οποία αποτυχημένη επίθεση αποτέλεσε την αρχή του τέλους του.
Η αναφορά μου στον Ναπολέοντα Α' όμως, ίσως μας βοηθήσει να καταλάβουμε και τη ψυχοσύνθεση του Ηρόστρατου. Βλέπετε ο μέγας στρατηλάτης του Γαλλικού έθνους, μας προσέφερε μερικές ρήσεις απότοκο της έκδηλης έπαρσης και ματαιοδοξίας του: « Η δόξα είναι εφήμερη, αλλά η αφάνεια είναι παντοτινή». Επίσης: «Με το θράσος μπορεί κανείς να κυριεύσει τα πάντα». Οι δύο αυτές φράσεις λοιπόν, χαρακτηρίζουν απόλυτα θαρρώ την ψυχοσύνθεση και τα έργα του Ηρόστρατου. Ενός ανθρώπου ο οποίος είχε μέσα του το γονίδιο της Ελληνικής φιλοδοξίας, μα δε διέθετε το ανάλογο πνευματικό και αξιακό υπόβαθρο για να χρησιμοποιήσει με σύνεση την φιλόδοξη φύση του. Μπορούμε λοιπόν θεωρώ να είμαστε επιεικείς στην ιστορική μας κρίση, απέναντι σε έναν άνθρωπο απαίδευτο και βασανισμένο, ο οποίος είχε την φυσική ροπή προς το μεγαλείο και την επιτυχία, μα δεν είχε την κοινωνική υπόσταση για να πετύχει τους μεγαλόπνοους στόχους του. Όπως είπε άλλωστε και πάλι ο Μέγας Ναπολέων: «Η ικανότητα είναι άχρηστη χωρίς την ευκαιρία».
Ο Ηρόστρατος είναι εν ολίγοις, ένα βασανισμένο και ιδιόμορφο ιστορικό πρόσωπο. Ένας δούλος με ψυχή και νοοτροπία άρχοντος, ο οποίος δεν είχε την κοινωνική θέση και το κατάλληλο πνευματικό υπόβαθρο για να εκπληρώσει τα μεγαλόπνοα όνειρα του. Για αυτό άλλωστε και η ιδιότροπη «επανάσταση» του καταδικάστηκε στην ιστορική απαξίωση. Για αυτό και ο Ηρόστρατος δε βρήκε υποστήριξη ούτε από την τάξη των αρχόντων στην οποία ίσως και να άνηκε σε επίπεδο ματαιοδοξίας, αλλά ούτε και στην τάξη των απελεύθερων στην οποία άνηκε νόμω, αλλά όχι φύσει.
Και για να αναλύσω τη σκέψη μου μέσω συγκεκριμένων παραδειγμάτων, όταν οι είλωτες επαναστατούσαν εναντίον των Σπαρτιατών, επαναστατούσαν ως ένα ενιαίο σύνολο για λόγους όχι αντεκδίκησης αλλά ελευθερίας. Όταν ο Σπάρτακος και οι ακόλουθοι του επαναστάτησαν, δεν κατέλυσαν τη Ρώμη, ακριβώς επειδή δε σκέφτονταν όπως οι ματαιόδοξοι άρχοντες του, αλλά επειδή αναζητούσαν απλώς και μόνο την πολύτιμη ελευθερία που οι Ρωμαίοι τους στέρησαν. Εφόσον λοιπόν ούτε ο Σπάρτακος και οι αντάρτες του ούτε οι δύσμοιροι είλωτες δεν μετατράπηκαν σε άπληστοι άρχοντες, είναι λογικό να έχουν πάντοτε τη συμπάθεια των αδύναμων και των κατατρεγμένων οι οποίοι δεν αποζητούν μεγάλες τιμές και πλούτη, παρά μόνο το δικαίωμα σε μία ζωή με αξιοπρέπεια και ελευθερία.
Από την άλλη πλευρά, μεγαλομανείς, κυνικοί και επιδειξιομανείς τύραννοι όπως ο Πεισίστρατος, ο οποίος κατόρθωσε να καταλύσει ένα κραταιό δημοκρατικό πολίτευμα και να εγκαθιδρύσει μία ακλόνητη δικτατορία στην πόλη των Αθηνών, αλλά όπως και ο μεγάλος και τρανός Ιούλιος Καίσαρ, είναι λογικό να κατέχουν πάντοτε την συμπάθεια των όμοιων τους. Των ευπατριδών δηλαδή αστών, οι οποίοι προορίζονται για μεγάλα πράγματα και πιστεύουν στο πρότυπο του πανίσχυρου ηγέτη . Κάπως έτσι λοιπόν έχουν το δικαίωμα να κάνουν οτιδήποτε χρειαστεί για να πετύχουν τους μεγαλοπρεπείς και μεγαλομανείς σκοπούς τους.
Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο Ηρόστρατος δεν υπήρξε παρά ένας άξεστος, απαίδευτος και κυνικός άρχοντας στο σώμα ενός άσημου και φιλήσυχου πολίτη. Μπορούμε να τον δικαιολογήσουμε για την ακόρεστη ματαιοδοξία του; Εάν τον κρίνουμε βάση το ευρύτερο κοινωνιολογικό και πνευματικό πλαίσιο το οποίο ανέλυσα θαρρώ πως ναι. Θαρρώ λοιπόν πως δικαίως ο Θεόπομπος αποφάσισε να μην ξεχαστεί το όνομα του Ηρόστρατου από την ανθρώπινη ιστορία. Διότι άτομα όπως ο Ηρόστρατος υπάρχουν, για να μας θυμίζουν την απίστευτα καίρια ρήση του Αριστοτέλους περί του ανθρωπίνου είδους: « Ο άνθρωπος είναι ον φύσει κοινωνικό και πολιτικό. Αυτός που μπορεί να ζήσει μακριά απ' τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι θηρίο ή θεός».
Ο Ηρόστρατος είναι λοιπόν η πρακτική επιβεβαίωση του θεωρητικού κανόνα του Αριστοτέλους. Ένας βασανισμένος και απαίδευτος άνθρωπος, η ματαιοδοξία του οποίου τον οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή και στην απομόνωση. Για το λόγο αυτό λοιπόν, πρέπει να λέμε ναι στη γόνιμη και γνήσια Ελληνική φιλοδοξία, ευρηματικότητα και γενναιότητα, μα παράλληλα πρέπει να λέμε όχι στην άκαρπη και εγωκεντρική ματαιοδοξία που ο Ηρόστρατος πρέσβευε.
Υ.Γ. Κλείνουμε και το σημερινό μας άρθρο με την συγκλονιστική ρήση του Αριστοτέλους για το ελληνικό έθνος και τις αδιανόητες δυνατότητες του: «Το ελληνικό γένος ζει ελεύθερα και διοικείται άριστα και θα μπορούσε να κυριαρχήσει, αν ήταν πολιτικά ενωμένο»