Ο Προμηθεύς ο Ανιδιοτελής και τα πολλά πρόσωπα της εξουσίας
Προμηθέας. Μία μυθολογική προσωπικότητα, ο μύθος της οποίας γέννησε έργα σταθμούς στην ιστορία των καλών τεχνών, όπως η τραγωδία του Αισχύλου Προμηθεύς δεσμώτης, αλλά και δεκάδες πίνακες ζωγραφικής, οι οποίοι εμπνέονται από την συγκλονιστική του ιστορία. Ποια είναι όμως εν τέλει η περίφημη αυτή ιστορία; Ποια η πολιτισμική και αξιακή κληρονομιά που αφήνουν οι προγονοί μας ( μέσω του Προμηθέως) σε εμάς τους νεότερους;
Ο Προμηθεύς, ήταν υιός του τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Ασίας και προερχόταν από το θεολογικό γένος των Τιτάνων. Παρά λοιπόν τις καταβολές του, όταν ξέσπασε η περίφημη τιτανομαχία, μεταξύ των θεϊκών μορφών της παλαιάς γενεάς (τιτάνες) και των θεϊκών μορφών της νέας εποχής ( Ολύμπιοι Θεοί), ο Προμηθέας δε δίστασε να σταθεί στο πλευρό του Διός και των υπολοίπων Ολύμπιων Θεών. Η επιλογή του αυτή, δεν επήλθε μάλιστα έναντι κανενός ιδιοτελούς συμφέροντος. Ο Ανιδιοτελής Προμηθεύς, επέλεξε να στηρίξει τη νέα γενεά, ακριβώς επειδή η παλαιά απέτυχε πλήρως στο έργο της. Απέτυχε να αντιληφθεί τη σημασία των τεχνών και της διπλωματίας στην επίλυση των διαφορών της και επέμενε στην ωμή και πρωτόγονη άποψη της επιβολής, διά μέσω της ισχύος. Δεν μπόρεσε ούτε και προσπάθησε βέβαια, να φροντίσει το ανθρώπινο γένος. Το ανθρώπινο γένος το οποίο ζούσε δίχως καμία απολύτως γνώση και προοπτική. Ζούσε σε ανήλιαγα καταφύγια, κατά τα πρότυπα των τυφλοπόντικων, ακριβώς επειδή οι θεϊκές μορφές του παρελθόντος, επέλεξαν να διατηρήσουν όλη τη γνώση (τεχνική και πνευματική) για τον εαυτό τους.
Όμως η συνέχεια της ιστορίας, μετά και τη νίκη της νέας γενεάς των Θεών, δεν υπήρξε η αναμενόμενη. Ο Δίας αναθέτει στον Προμηθέα και στον αδερφό του Επιμηθέα, να προικίσουν όλα τα ζώα και όλους τους ανθρώπους, με τα απαραίτητα σωματικά και πνευματικά στοιχεία, για να αναδυθούν από τα βάθη της γης, στην επιφάνεια της. Στην περίπτωση αυτή, ο Προμηθεύς διέπραξε το μοναδικό του λάθος, καθώς εμπιστεύτηκε μία τόσο κρίσιμη και περίπλοκη υπόθεση, στον αναξιόπιστο και μονοδιάστατο αδερφό του, τον Επιμηθέα. Εκείνος, φρόντισε πράγματι να προικίσει όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου με τα κατάλληλα σωματικά και πνευματικά προσόντα, ώστε να μην αλληλοεξοντωθούν, μα δεν προνόησε τίποτα ουσιαστικό για το ανθρώπινο είδος.
Ο Προμηθέας δεν μπορεί να δεχτεί το λάθος του αδερφού του και ζητά τη βελτίωση του. Οι Θεοί του Ολύμπου όμως αδιαφορούν πλήρως για το ανθρώπινο είδος. Ο Δίας αντί να δώσει στον Προμηθέα τη δυνατότητα να διορθώσει την κατάσταση, αποφαίνεται ότι εάν το ανθρώπινο είδος εξαφανιστεί, θα φροντίσει για την ανασύσταση του. Ο Προμηθεύς εξοργίζεται. Εξοργίζεται διότι η νέα γενιά των Θεών, η οποία τόσα πολλά υπέφερε από τον πατέρα της τον Κρόνο, λησμονεί το παρελθόν της και εγκαταλείπει τα δικά της παιδιά (τους ανθρώπους), στο έλεος της μοίρας τους. Θεωρεί τους Ολύμπιους Θεούς, όπως είναι λογικό αναξιόπιστους και παραδόπιστους και αναλαμβάνει ο ίδιος δράση. Δε διστάζει λοιπόν ο αθεόφοβος Προμηθεύς, να εισβάλλει στο εργαστήρι του μηχανικού των Θεών, του Ηφαίστου και με ένα έξυπνο τέχνασμα, να κλέψει τη φωτιά από εκεί. Να κλέψει τη φωτιά και να την παραδώσει στο δοκιμαζόμενο ανθρώπινο είδος. Μάλιστα όχι απλώς παρέδωσε τη φωτιά, αλλά φρόντισε να μάθει στους ανθρώπους και τον τρόπο λειτουργίας και επεξεργασίας της. Εκτός του τρόπου χρησιμοποίησης της φωτιάς όμως, ο Προμηθεύς φρόντισε να διδάξει στους ανθρώπους τις επιστήμες και τα γράμματα, ώστε να μπορούν να συνεννοούνται μεταξύ τους και να προχωρήσουν στη δημιουργία των οργανωμένων ανθρώπινων κοινωνιών. Φρόντισε επίσης, προνοητικός όπως ήταν πάντα, να μάθει στο ανθρώπινο είδος πώς να εξευμενίζει τους Θεούς, με τις περίφημες θυσίες προς τιμήν τους. Ο πολυμήχανος και προνοητικός Τιτάνας δε σταμάτησε εκεί. Με ένα ακόμα έξυπνο τέχνασμα, κατάφερε να ξεγελάσει τον ξένιο Δία, για χάρη των ανθρώπων. Έτσι λοιπόν, όταν τέθηκε το ζήτημα για το ποια κομμάτια του ζώου που θυσιάζεται θα ανήκαν στους θεούς και ποια στους θνητούς, ο Δίας υποσχέθηκε πως το μερίδιο που θα διάλεγε εκείνος, θα ήταν και αυτό που θα δικαιούταν οι Θεοί. Όπως καταλαβαίνετε, ο προνοητικός τιτάνας, φρόντισε να οδηγήσει το Δία στην επιλογή του μη βρώσιμου κομματιού του κρέατος και κάπως έτσι για ακόμα μια φορά επέτυχε να εξαπατήσει τους Θεούς, προς όφελος των ανθρώπων.
Η πρωτοβουλία του αυτή όμως, εξόργισε τον πατέρα Θεών και ανθρώπων, τον Ξένιο Δία, ο οποίος παρήγγειλε στον Ήφαιστο, τη δημιουργία μίας χθόνιας γυναικείας μορφής. Της περίφημης Πανδώρας. Μία γυναίκα η οποία δημιουργήθηκε με σκοπό να επιφέρει την καταστροφή και να αποκαταστήσει την τάξη μεταξύ θνητών και Αθανάτων. Για τον σκοπό αυτό εκπαιδεύτηκε από τον πανούργο Ερμή, για να αποκτήσει ένα δόλιο και πονηρό τρόπο σκέψης. Η γυναίκα αυτή δόθηκε λοιπόν ως δώρο ( μαζί με το περίφημο πιθάρι των συμφορών που κουβαλούσε μαζί της), στον καλόκαρδο μα αφελή Επιμηθέα, ο οποίος παρά την προτροπή του αδερφού του, να μη δεχτεί δώρο από τους Ολύμπιους Θεούς, δέχτηκε θαμπωμένος από την ομορφιά της Πανδώρας. Όταν λοιπόν η Πανδώρα άνοιξε το πιθάρι του ολέθρου, αμέσως θάνατος, αρρώστιες και δυστυχία, εξαπλώθηκαν μεταξύ των ανθρώπων. Η κατάσταση έδειχνε μη αναστρέψιμη, όμως ο Προμηθέας, όπως μας πληροφορεί και ο Αισχύλος, φρόντισε μαζί με όλα αυτά τα δεινά να απελευθερωθεί από το πιθάρι του ολέθρου και το αίσθημα της ελπίδας. Το αίσθημα της ελπίδας, το οποίο βοηθά το ανθρώπινο είδος να επιβιώνει αλλά και να προοδεύει! Για να καταστείλει μάλιστα τις άμεσες συνέπειες του ολέθριου αυτού πιθαριού, ο ανιδιοτελής και φιλάνθρωπος Προμηθέας, δίδαξε στους ανθρώπους την τέχνη της ιατρικής και της βοτανικής.
Όπως είναι λογικό, ο Δίας έγινε πραγματικά έξαλλος με τον αδάμαστο και ανυπάκουο Προμηθέα, ο οποίος υπονόμευε την απόλυτη εξουσία του. Κατακλυσμό φοβερό προκαλεί η οργή του πατρός Θεών και ανθρώπων. Κατακλυσμό που ισοπεδώνει τα πάντα στο διάβα τους. Το ανθρώπινο είδος ξεκληρίζεται. Κάθε ανθρώπινη ζωή φαίνεται να έχει χαθεί, αλλά και πάλι ο Προμηθέας έχει προνοήσει. Έχει προνοήσει ενημερώνοντας τον υιό του Δευκαλίωνα, να φτιάξει μια κιβωτό, να τη γεμίσει με εφόδια και ζώα και να μείνει μέσα μαζί με την γυναίκα του Πύρρα, ωσότου καταλαγιάσει η οργή του Διός. Το σχέδιο του για ακόμα μια φορά απέδωσε και το διασωθέν ζεύγος, προχώρησε στη δημιουργία του περίφημου ηρωικού γένους ( το οποίο κάλυψε σύμφωνα με τις πηγές τη χρονική περίοδο της Αργοναυτικής εκστρατείας, του τρωικού πολέμου κ.α. σπουδαίων γεγονότων).
Ο Δίας μπορεί να συγχώρησε το ανθρώπινο είδος, αλλά δεν μπόρεσε σε καμία περίπτωση να συγχωρήσει τον ασεβή και ανυπότακτο στα θελήματα του Προμηθέα. Οργισμένος καθώς είναι, αλυσοδένει τον Προμηθέα στο όρος του Καυκάσου και αναθέτει σε έναν αετό την αποστολή κάθε μέρα να τρώει το συκώτι του αθάνατου Προμηθέως. Επί χρόνια υπέφερε ο Προμηθέας το μαρτύριο αυτό, ώσπου τελικά ο σπουδαιότερος ήρωας της Ελληνικής μυθολογίας, ο ημίθεος Ηρακλής, με την συγκαταβατική απάθεια του πατρός του, λύτρωσε τον Προμηθέα από το απάνθρωπο μαρτύριο του και εκείνος για να τον ευχαριστήσει, του υπέδειξε το δρόμο προς τον κήπο των Εσπερίδων. Κάπως έτσι λοιπόν, τελειώνει η ιστορία ενός τιτάνα με αγαθή ψυχή. Ενός τιτάνα ανιδιοτελή, που διακρίθηκε όχι για τη σωματική του ρώμη ή την πολεμική του ικανότητα, αλλά για την ευστροφία και την προνοητικότητα του. Ποιο το δίδαγμα όμως του ενδιαφέροντος αυτού μύθου;
Κατά τη δική μου άποψη, ο Προμηθέας αποτελεί την προσωποποίηση της ανθρώπινης συνείδησης, των ατόμων που διαθέτουν πραγματική εξουσία στα χέρια τους. Των ανθρώπων οι οποίοι ανήκουν στο λεγόμενο σύστημα, αλλά δεν ξεχνούν τις καταβολές τους. Δεν ξεχνούν ότι πέρα από τα επιβλητικά οικοδομήματα στα οποία αυτά συσκέπτονται και πέρα από τη χλιδή που αυτοί συναντούν, υπάρχουν απλοί πολίτες οι οποίοι υποφέρουν και οι οποίοι εμπιστεύονται σε αυτούς το μέλλον τους. Ο Προμηθέας προσωποποιεί λοιπόν το λεγόμενο δίλημμα της εξουσίας. Αποδεικνύει περίτρανα την πεποίθηση των προγόνων μας, ότι ένας άνθρωπος με ακλόνητες ηθικές αρχές και δίκαιο αξιακό κώδικα ( είτε έχει αριστοκρατικές είτε λαϊκές καταβολές), δεν πρόκειται να «θαμπωθεί» από τη χλιδή της εξουσίας. Για αυτό άλλωστε και στην Αθηναϊκή δημοκρατία, κριτήριο για την πολιτική σταδιοδρομία ενός πολίτη δεν αποτελούσε η οικονομική του κατάσταση, αλλά ο πρότερος έντιμος βίος του και η απαρέγκλιτη πίστη του σε έναν κώδικα αξιών, με ηθικό πρόσημο.
Η γοητεία του μύθου αυτού όμως, βρίσκεται ακριβώς στη πιστή αποτύπωση της αλήθειας, χωρίς ωραιοποιήσεις και υπεραπλουστεύσεις. Οι Θεοί του Ολύμπου επομένως, στο μύθο αυτό δεν απεικονίζουν παρά το «σκληρό» πρόσωπο της εκάστοτε εξουσίας. Μίας εξουσίας η οποία θεωρεί πως κατέχει την απόλυτη αλήθεια και αρνείται να ακούσει κάθε αντίθετη φωνή. Μία εξουσία η οποία αρέσκεται στις κολακείες και αποστρέφεται τη γόνιμη κριτική. Επίσης ο τρόπος με τον οποίον, ο Δίας συγχώρεσε το ανθρώπινο είδος μετά τον περίφημο κατακλυσμό και έδειξε στο Δευκαλίωνα τον τρόπο για την ανασύσταση του, ενώ παράλληλα τιμώρησε με την εσχάτη των ποινών τον Προμηθέα, επιβεβαιώνει τον τρόπο άσκησης εξουσίας. Μία εξουσία η οποία βασίζεται σε ένα ανισομερές δούναι και λαβείν ( με σαφή εύνοια υπέρ της εξουσιαστικής πλευράς), αλλά και μία εξουσία η οποία είναι έτοιμη να δώσει προνόμια στους απλούς πολίτες, εάν αυτοί τα διεκδικήσουν. Βέβαια η μοίρα των ανθρώπων που μάχονται το σύστημα εκ των έσω, είναι η νομοτελειακή τους περιθωριοποίηση και εξευτελισμός. Ο ηθικός άνθρωπος όμως ούτε και τότε λυγίζει. Ούτε και τότε απαρνείται τα πιστεύω του, παρά το βαρύ τίμημα που πληρώνει, για την άρνηση του αυτή.
Ο μύθος του Προμηθέα όμως, εκτός από μία ανελέητη κριτική στην εξουσία, αποτελεί και μία ανελέητη κριτική στους ευαγγελιστές του νέου ήθους στην πολιτική ζωή του τόπου, οι οποίοι μόλις λαμβάνουν την εξουσία, ασκούν την αυταρχική εξουσία του χειρίστου είδους. Οι Ολύμπιοι Θεοί επομένως, οι οποίοι βασανίστηκαν από τον πατέρα τους και ορθώς ανέλαβαν την εξουσία, τιμωρώντας τον για την τυραννική του εξουσία, γρήγορα λησμόνησαν τις καταβολές τους και υιοθέτησαν τις τακτικές της παλαιάς γενεάς των Θεών. Ο Προμηθέας αντίθετα, αποτελεί τον άνθρωπο που ναι μεν προέρχεται από μία συγκεκριμένη πλευρά της ιστορίας, αλλά επιδιώκει το δίκαιο για όλους. Έναν άνθρωπο-πολιτικό, που ασκεί έναν αγώνα αξιακό και όχι πολιτικό και ιδεολογικό. Έναν πρώιμο Βρούτο εάν θέλετε, που απαρνείται το θρόνο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αγωνιζόμενος μέχρι το τέλος για την επικράτηση της δημοκρατίας, στην οποία ο ίδιος πιστεύει. Είναι ο μύθος αυτός λοιπόν κατά την ταπεινή μου άποψη, μία «κραυγή» αγωνίας των προγόνων μας. Μία κραυγή, η οποία προσπαθεί να μας δώσει να καταλάβουμε, ότι έναν άνθρωπο-πολιτικό, δεν μπορείς να τον κρίνεις από την καταγωγή ή τα πολιτικά του πιστεύω, μα από τον αξιακό κώδικα με τον οποίον πορεύεται στη ζωή του, καθώς και με την ικανότητα που διαθέτει να μετατρέπει τους όμορφους λόγους του, σε όμορφες και δίκαιες πράξεις.
Εν ολίγοις, ο μύθος του Προμηθέως μας συναρπάζει, ακριβώς επειδή στο μύθο αυτό αποτυπώνεται το σύνολο των ηθικών και αξιακών μας διλημμάτων, αλλά και διότι αποτυπώνονται σε αυτόν, με ωμό και ρεαλιστικό τρόπο, όλα τα πρόσωπα της εξουσίας. Το πρόσωπο της αυταρχικής και ανίκανης εξουσίας, το πρόσωπο της φλύαρης αλλά εξίσου αυταρχικής εξουσίας, καθώς και το σπάνιο ομολογουμένως πρόσωπο της έντιμης εξουσίας, όπου η εξουσία δεν είναι ο σκοπός, αλλά το μέσο για την υλοποίηση των δίκαιων και ηθικών φρονημάτων και πεποιθήσεων της πολιτικής ηγεσίας ενός τόπου.