Το Ελληνικό φιλότιμο στο πέρασμα των αιώνων
Φιλότιμο! Μία σπουδαία και αμιγώς ελληνική λέξη. Μία λέξη αμιγώς Ελληνική τόσο σε λεξιλογικό επίπεδο, όσο και σε αξιακό επίπεδο. Μία λέξη η οποία αποτελεί ένα συνεκτικό στοιχείο της ελληνικής φυλής, κατά το πέρασμα των αιώνων. Ένα στοιχείο πλήρους πολιτισμικής και αξιακής συνέχειας. Είναι πράγματι εντυπωσιακό, ότι οι Έλληνες ακόμα εμπνεόμαστε από κείμενα παραδοσιακά, όπως τα έπη του Ομήρου, οι τραγωδίες των μεγάλων τραγωδών της αρχαιότητας, αλλά και οι σατυρικές κωμωδίες των κωμικών της αρχαιότητας. Όμως ας δούμε με συγκεκριμένα παραδείγματα, γιατί η λέξη φιλότιμο, δεν αποτελεί μία απλή σύνθεση των λέξεων φιλέω και τιμή, αλλά τρόπος ζωής και στοιχείο πολιτισμικής και αξιακής συνέχειας.
Προτού όμως ξεκινήσουμε να ομιλούμε με ιστορικά παραδείγματα, ας δούμε τον ορισμό της λέξεως «φιλοτιμία», στο λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γιώργου Μπαμπινιώτη: «Η έντονη συναίσθηση της προσωπικής τιμής και της αξιοπρέπειας, που εκδηλώνεται κυρίως με την επιθυμία κάποιου να κερδίζει την εκτίμηση των άλλων, με την ευαισθησία ως προς το τι σκέπτονται οι άλλοι γι' αυτόν». Έχοντας λοιπόν κατά νου, τον επίσημο και ορθό θεωρώ ορισμό της λέξεως φιλοτιμίας, ας δούμε πως και γιατί η λέξη αυτή, κατόρθωσε να ταυτιστεί με το Ελληνικό έθνος. Ας ξεκινήσουμε το όμορφο αυτό πολιτισμικό ταξίδι από τα πρώτα και τα σπουδαιότερα πολιτισμικά-ιστορικά έργα, που το έθνος μας παρέδωσε στην ανθρωπότητα. Ας ξεκινήσουμε το ταξίδι μας, από τα διαχρονικά επίκαιρα «Ομηρικά έπη».
Ας ξεκινήσουμε από το αριστουργηματικό έργο της Ιλιάδας και ας δούμε πως αντικατοπτρίζεται στο έργο αυτό, το διαχρονικό φιλότιμο της Ελληνικής φυλής. Στη Ραψωδία Σ' λοιπόν, βλέπουμε τον Αχιλλέα να θρηνεί το χαμό του Πάτροκλου, του αγαπημένου του ξαδέρφου, ενώ παράλληλα αποφασίζει να προκαλέσει τον Έκτορα σε μονομαχία και να λάβει εκδίκηση για τον θάνατο του Πάτροκλου. Και ενώ η μητέρα του μάταια προσπαθεί να τον μεταπείσει, εξηγώντας του ότι εάν σκοτώσει τον Έκτορα, σύντομα θα βρει και ο ίδιος τραγικό θάνατο, ο Αχιλλέας είναι ανένδοτος και δηλώνει χαρακτηριστικά:
«Ευτύς να με 'βρει θέλω ο θάνατος, το φίλο να γλιτώσω αφού δεν ήταν, σαν τον σκότωναν απ᾿ την πατρίδα εχάθη, κείνος μακριά, κι εγώ δε βρέθηκα σιμά να τον συντρέξω. Μα τώρα, μια και στην πατρίδα μου πια δε διαγέρνω πίσω, και μήτε γλίτωσα τον Πάτροκλο και μήτε τους συντρόφους τους άλλους, που απ᾿ το θείο τον Έχτορα πολλοί στο χώμα έπεσαν, μον᾿ φόρτωμα της γης ανώφελο πλάι στα καράβια οκνεύω, γώ που ξεπερνώ στον πόλεμο τους χαλκοθωρακάτους Αργίτες, τι στη σύναξη έχουμε καλύτερους μου κι άλλους να 'τανε λέει η διχόνοια να 'λειπε κι από θεούς κι ανθρώπους»...
Ο Αχιλλέας συνεχίζει το λόγο του, αλλά θεωρώ ότι το συγκεκριμένο κομμάτι, είναι αρκετό για να επιβεβαιώσει τις σκέψεις μου. Ο Αχιλλέας, ο πιο γενναίος μεταξύ των Αργείων, δε διστάζει να κατηγορήσει τον εαυτό του, με χαρακτηρισμούς ταπεινωτικούς και βαρυσήμαντους. Ο ξανθόμαλλος Πηλείδης δεν διστάζει να αποκαλέσει τον εαυτό του « βάρος της γης» και αντιλαμβάνεται ( έστω και αργά), ότι και ο ίδιος έχει μεγάλες ευθύνες, για τους συμπολεμιστές του, οι οποίοι "έπεσαν" από το φονικό δόρυ του Έκτορα. Ασφαλώς όμως, ο Αχιλλέας δεν ήταν ο κύριος υπεύθυνος αυτής της τραγωδίας. Αντιθέτως, ο ικανότατος, αλλά και εγωκεντρικός Αγαμέμνων, ήταν αυτός που επιχείρησε να τον ταπεινώσει, θέλοντας να ικανοποιήσει την εξουσιομανία του. Όμως ακόμα και υπό αυτές τις συνθήκες, ο Αχιλλέας έχει το θάρρος να αναγνωρίσει τις ευθύνες του ( ακόμα και αυτές που δεν του αναλογούν), να πάρει πίσω την τελεσίδικη απόφαση του για επιστροφή στην Φθία και να συμπαραταχθεί στον αγώνα για κατάλυση των τειχών της Τροίας και της απόδοσης τιμής στους νεκρούς συμπολεμιστές του.
Και αφού είδαμε πως οι μεγαλύτεροι μεταξύ των Ελλήνων, γνωρίζουν να αναλαμβάνουν τις ευθύνες των πράξεων τους και να μετανοούν για τα σφάλματα τους, ας δούμε και πως οι πιο αγνοί και καθημερινοί Έλληνες, γνωρίζουν να τιμούν τα ήθη και τα έθιμα της πατρίδας τους και να περιποιούνται τους καλεσμένους τους με προθυμία και αρχοντιά, που θα τη ζήλευαν πολλοί μικρόψυχοι άρχοντες. Ας μεταφερθούμε λοιπόν στην Ιθάκη και ας δούμε έναν «Κρητικό έμπορο» να εισέρχεται στην καλύβα ενός πτωχού πλην τίμιου χοιροβοσκού, ο οποίος ονομάζεται Εύμαιος. Όπως βλέπουμε στη ραψωδία ξ' της ξακουστής «Οδύσσειας», ο δύσμοιρος χοιροβοσκός μοιάζει πολύ δυσαρεστημένος. Θρηνεί τον χαμό του αγαπημένου του αφέντη και μοιράζεται τον πόνο του με τον Κρητικό ταξιδιώτη, ο οποίος τον παρηγορεί λέγοντας του, ότι πολύ σύντομα, ο Οδυσσέας θα επιστρέψει στο σπίτι του και θα ανακτήσει όλα όσα οι επιτήδειοι μνηστήρες του έκλεψαν. Και ενώ οι δύο άντρες συζητούν αυτά, ο οξυδερκής Όμηρος, μας ενημερώνει για το πώς ο Εύμαιος, ως γνήσιος Έλλην με φιλότιμο και καλοκαρδοσύνη, περιποιήθηκε τον καλεσμένο του:
« κι έστρωσε απάνω τους αδρόμαλλο τομάρι αγριογιδίσιο, παχύ, μεγάλο, εκεί που πλάγιαζε κι ατός του᾿ κι ο Οδυσσέας ( μεταμφιεσμένος ως έμπορος) χαιρόταν που έτσι, τον προσδέχτηκε κι αυτά τα λόγια του 'πε: «Ο Δίας μακάρι κι οι άλλοι αθάνατοι θεοί να σου χαρίσουν, ότι ποθεί η καρδιά σου, ξένε μου, που έτσι καλά με δέχτης!» Εύμαιε, και συ του απολογήθηκες, χοιροβοσκέ, και του 'πες: «Ξένε, σωστό δεν το 'χω ο ξένος μου να νιώσει αψηφισμένος, κι ας είναι πιο από σένα δύστυχος᾿ φτωχοί και ξένοι έρχονται όλοι απ᾿ το Δία, κι είναι καλόδεχτο το χάρισμα μας πάντα, όσο μικρό». Και βέβαια η συζήτηση των δύο ανδρών συνεχίζεται για πολλή ώρα, όμως το ηθικό δίδαγμα αυτής της ραψωδίας είναι ξεκάθαρο θαρρώ: Ένας άνθρωπος δεν πρέπει να κρίνεται από το εισόδημα και την κοινωνική του θέση, μα από την καρδιά και το ΦΙΛΟΤΙΜΟ του.
Ενώ λοιπόν πολλοί μεγάλοι της εποχής λοιδόρησαν το έθιμο της φιλοξενίας ( Αγαμέμνονας και αποπομπή Χρύση Ιλιάδα), ένας ταπεινός χοιροβοσκός τιμά και με το παραπάνω τα χρηστά ήθη και έθιμα του έθνους του, αποδεικνύοντας ότι ο τίτλος του ευγενούς και του μεγαλόψυχου ανθρώπου ούτε χαρίζεται ούτε κληρονομείται ούτε έχει να κάνει με αξιώματα και κοινωνικές τάξεις. Ο Εύμαιος αποδεικνύει εν τέλει, ότι οι μεγάλοι σοφοί του έθνους που μίλησαν για σπουδαίες αξίες και ιδανικά, δεν υπήρξαν πεφωτισμένοι άνθρωποι που δημιούργησαν έναν δικό τους «εικονικό» κόσμο, αλλά οι άριστοι εκφραστές, μίας φιλότιμης κοινωνίας!
Προτού όμως αναφερθούμε στην άποψη των φιλοσόφων και των ταγών του Ελληνικού έθνους για το Ελληνικό φιλότιμο, αξίζει να αναφερθούμε σε έναν πασίγνωστο κωμικό και ηθικολόγο της ελληνιστικής περιόδου. Ο Μένανδρος λοιπόν, υπήρξε μία αδιαμφισβήτητα χαρισματική «πένα», η οποία χάρισε σπουδαίες ρήσεις και μαθήματα ζωής στο ανθρώπινο είδος. Ασφαλώς οι υπερσυντηρητικές του απόψεις (ιδιαίτερα σε σχέση με το γυναικείο φύλλο), δε μπορεί να χαίρουν αποδοχής σε μία κοινωνία του 21ου αιώνα, όμως και πάλι, ουδείς δε δύναται να αμφισβητήσει το άπλετο κωμικό και ηθογραφικό ταλέντο που διέθετε ο συγκεκριμένος ανήρ. Μεταξύ λοιπόν των πολύ σπουδαίων γνωμικών που μας προσέφερε, ο Μένανδρος συχνά αναφερόταν στο περίφημο φιλότιμο της Ελληνικής φυλής. Ο Μένανδρος, ο κυνικός αυτός εκφραστής της στυγνής πραγματικότητας, θεωρούσε ότι « Αυτή είναι η ζωή, να μη ζεις μόνο για τον εαυτό σου». Επίσης, προέτρεπε τους θεατές των παραστάσεων του: « Να ανταποδίνεις αυτό που παίρνεις άνθρωπε και θα ξαναπάρεις». Βέβαια οι σπουδαίες ρήσεις που μας χάρισε, μέσα από τα αριστουργηματικά του έργα, είναι υπερβολικά πολλές για να χωρέσουν σε ένα υπερβολικά μικρό άρθρο όπως το σημερινό. Κάπως έτσι λοιπόν, με βαριά καρδιά θα παραθέσω μόνο δύο από τις ρήσεις του, οι οποίες θεωρώ ότι εκπροσωπούν την ηθική της Ελληνικής κοινωνίας διαχρονικά και οι οποίες αποτελούν την κορωνίδα της «φιλότιμης θεωρίας»: « Να ευεργετείς τους φίλους όταν τους συμβαίνει κάτι κακό. 2. « Αν δεχτείς μια χάρη, να τη θυμάσαι και αν δώσεις, ξέχασε την».
Φαντάζομαι πολλοί θα σκέφτεστε ότι το σημερινό μου άρθρο φαντάζει εντελώς ειδυλλιακό και ουτοπικό. Και όμως, έχω τη βαθιά πεποίθηση, ότι στην καρδιά του μέσου καθημερινού Έλληνα, ο οποίος μεγάλωσε αγαπώντας την πατρίδα του και ακολουθώντας τα ηθικά κελεύσματα των προγόνων του, ακόμα κατοικούν τα ανώτερα αυτά ιδανικά, τα οποία η πλειοψηφία των αλλοεθνών, αποδίδει στον Ελληνικό πολιτισμό. Όμως ας αφήσουμε για λίγο τον μέσο πολίτη και ας δούμε την άποψη των σπουδαίων φιλοσόφων και των πολιτικών ηγετών του έθνους, για την αρχή της φιλοτιμίας.
Ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος, ένας από τους επτά σοφούς Έλληνες της αρχαιότητας και ένας ένδοξος εκπρόσωπος του Ροδιακού λαού ( στον οποίον έχω τη τιμή να ανήκω), έλεγε το εξής: «Να μνημονεύεις τις ευεργεσίες που έχεις λάβει». Ο δε Περίανδρος, ο ξακουστός τύραννος της Κορίνθου καλούσε τους ανθρώπους « Να ανταποδίδουν την ευεργεσία». Και εάν τα παραδείγματα αυτά μοιάζουν πολύ «εξουσιοκεντρικά», ας δούμε τι συμβουλές δίνει ο απολαυστικός φιλόσοφος, Δημόκριτος, στον εκάστοτε ισχυρό άνθρωπο: «Διάλεξε να είσαι αγαπητός παρά να σε φοβούνται. Αυτός που τον φοβούνται όλοι, τους φοβάται όλους». Επιπλέον: « Όχι από φόβο, αλλά επειδή έτσι είναι το σωστό πρέπει να απέχει κανείς από τα αμαρτήματα και τις αδικίες». Ο δε Αριστοτέλης, θέλοντας να δείξει ότι ο πλούτος δεν αποτελεί από μόνος του στοιχείο ανωτερότητας, μας λέει ξεκάθαρα: « Το ήθος ενός ανόητου πλούσιου είναι το ήθος του πλούτου». Επίσης θέλοντας να υποδείξει τις ενέργειες που αντιβαίνουν στην ηθική, άρα και στην φιλοτιμία των ανθρώπων, ο Αριστοτέλης αναφέρει: « Σχετικά με το ήθος, τρία πρέπει να αποφεύγονται: κακία, ακράτεια, αγριότητα».
Και αν όμως οι απόψεις των λαμπρών φιλοσοφικών πνευμάτων δεν μας αρκούν, ας δούμε τι λένε στο έργο τους, δύο σπουδαίοι ιστορικοί της αρχαιότητας. Ας δούμε την άποψη του Ξενοφώντος και του Πολύβιου, σχετικά με την εντιμότητα του ανθρώπου, αλλά και του ιστορικού. Ο Ξενοφών λοιπόν, μιλώντας για την εντιμότητα του ανθρώπου, αναφέρει: « Να θεωρείς την πατρίδα σπίτι σου και τους συμπολίτες συντρόφους». Αναφέρει επίσης: «Πρέπει κανείς να επαινεί αυτούς που τον επαινούν και να ευεργετεί αυτούς που τον ευεργετούν». Συνεχίζει δε, αρνούμενος την εκ φύσεως ανωτερότητα ορισμένων ανθρώπων: «Εκείνοι που φαίνονται ότι εκ φύσεως είναι άριστοι, χρειάζονται περισσότερο από τους άλλους την παιδεία». Και προτού αναφερθούμε στο κεφάλαιο της πολιτικής, κλείνοντας το σημερινό άρθρο μας, ας δούμε την άποψη του Πολύβιου για την φιλοτιμία και την εντιμότητα του ιστορικού, άρα και του ανθρώπου: « Για τούτο δεν πρέπει να διστάζει ο ιστορικός να κατηγορεί τους φίλους και να επαινεί τους εχθρούς, ούτε πρέπει ν᾽ αποφεύγει άλλοτε να ψέγει και άλλοτε να εγκωμιάζει τους ίδιους ανθρώπους, αφού οι άνθρωποι της δράσης δεν είναι δυνατό πάντοτε να πετυχαίνουν ούτε, φυσικά, ν᾽ αποτυχαίνουν διαρκώς.
Στην ιστορία λοιπόν, πρέπει ν᾽ απομακρυνόμαστε συναισθηματικά από τα πρόσωπα που ενεργούν και να κάνουμε τις σωστές κρίσεις και διακρίσεις στηριγμένοι στις πράξεις τους».
Μιλώντας για τους πολιτικούς ηγέτες και την αρχή του φιλότιμου, ασφαλώς και τα πράγματα αρχίζουν να δυσκολεύουν. Ασφαλώς η πολιτική και το φιλότιμο, μοιάζουν να είναι έννοιες που δεν μπορούν να συμβαδίσουν. Όμως επειδή ο ολοκληρωτισμός είναι η μάστιγα των ανθρωπίνων κοινωνιών, η οποία οδηγεί τους πολλούς στην υποδούλωση στους εγωπαθείς και αιμοδιψείς λίγους, οφείλουμε να κρίνουμε κάθε πολιτικό και κάθε ηγέτη ξεχωριστά και αμερόληπτα. Ως μονάδα και όχι ως σύνολο. Ας ξεκινήσουμε όμως, από τον σπουδαιότατο ηγέτη του Ελληνικού έθνους, τον Μεγάλο Αλέξανδρο. Προτού λοιπόν την ιστορική μάχη των Γαυγαμήλων, και όταν ο πολύπειρος στρατιωτικός Παρμενίωνας, κάλεσε τον ηγέτη του να επιτεθούν νύχτα στους Πέρσες, ο Αλέξανδρος απήντησε: « Ου κλέπτω την νίκην»! Επίσης, προτού ο μέγας στρατηλάτης φύγει υπερβολικά πρόωρα απ'τον μάταιο τούτο κόσμο και ερωτώμενος για τον ποιον στρατιωτικό του χρίζει ως διάδοχο του, έδωσε μία απάντηση αντάξια της φιλοτιμίας και της αμεροληψίας της Ελληνικής φυλής: « Στον πιο δυνατό». Τα παραδείγματα από την αρχαιότητα είναι ασφαλώς πάρα πολλά. Ο Αριστείδης ο Δίκαιος, ο Νικίας ο Αθηναίος, ο Περικλής ο Αθηναίος, ο Βρασίδας ο Σπαρτιάτης στρατηγός κ.α. Όμως επειδή στόχος μας είναι η απόδειξη της πολιτισμικής συνέχειας, θα αναφερθώ σε παραδείγματα ηγετών του νεότερου ελληνικού κράτους...
Ο Καποδίστριας, ο μέγας αυτός Έλλην και πολιτικός, ο οποίος παρέλαβε «μία Ελλάδα στα τούβλα και άφησε μία Ελλάδα στα μάρμαρα ( κατά το πρότυπο του Οκταβιανού Αυγούστου)», δολοφονήθηκε όπως πληροφορούμαστε, επειδή δε διάλεξε την άνανδρη λύση της φυγής. Επειδή διάλεξε να μην δειλιάσει απέναντι στους συνωμότες και να δώσει το ορθόν παράδειγμα στους συμπολίτες του, οι οποίοι δε θα έπρεπε να δειλιάζουν μπροστά στον κίνδυνο. Ο δε Ελληνικός λαός, εμπνεόμενος από το τραγικό τέλος του Ιωάννη Καποδίστρια συνέθεσε την εξής θυμόσοφη ρήση : « Το φιλότιμο έφαε τον κυβερνήτη».
Όμως ο Καποδίστριας δεν είναι ο μόνος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο μεγάλος αυτός αγωνιστής της πατρίδος, διακρίθηκε για το διπλωματικό του χάρισμα, αλλά και την διπλωματική του εντιμότητα. Θα μπορούσα βέβαια να αναφερθώ και σε πιο σύγχρονα παραδείγματα πολιτικών, όμως επειδή επιθυμώ να μην κομματικοποιήσω την προσπάθεια που κάνω σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο, θα αρκεστώ στα αδιαμφισβήτητα ιστορικά παραδείγματα, τα οποία θεωρώ είναι ΥΠΕΡΑΡΚΕΤΑ για να αποδείξουν ότι το φιλότιμο είναι μία ΑΜΙΓΩΣ ελληνική λέξη, τόσο σε λεξιλογικό, όσο και σε αξιακό επίπεδο! Οι Έλληνες είμαστε φιλότιμος λαός λοιπόν και θαρρώ ότι έφτασε ο καιρός να μάθουμε να εκτιμάμε το παρελθόν μας, να διορθώσουμε το παρόν μας και να αφήσουμε τις διαχρονικές μας αξίες, να μας οδηγήσουν σε ένα ακόμα λαμπρότερο μέλλον!